Tilbake til fremtiden

Inspirert av avisa Dag og Tids artikkelserie om Sigrid Undsets bok "Tilbake til fremtiden" (Først utgjeve i USA under tittelen Return to the Future i 1942) har eg lese boka for først gong. Mi utgåve har årstalet 1945, men boka vart først utgjeve i 1949, eit halvt år etter forfattarens død. Bakgrunnen for det er lite kjent og absolutt verdt å merka seg. Sovjets ambassade var ikkje nøgd med Undsets skildring av reisa gjennom Sovjet Unionen  våren 1940. Dei truga med at dersom boka vart utgjeven ville ingen norske forlag få løyve til å utgje russisk litteratur. Aschehoug forlag gav etter i fire år før boka vart frigjeven, då var krigen historie, forffatren død og det vart ikkje noko etterspel!

Eg har alltid sett opp til Sigrid Undset, som ein genial forfattar, uredd samfunnsdebatant, som ei eg deler livssyn med  men  etter å ha lese "Tilbake til fremtiden", også som aktiv motstandar av alle totalitære ideologiar framfor alt nazismen. Alt tidleg på 1930 talet hadde ho gjennomskua utviklinga i Tyskland, det var det langt frå alle i Norgen som gjorde, korkje store forfattarar, politikarar eller meningsberande media. Naziregimet i Tyskland var fullt klar over at nobelprisvinnaren var ein av dei mest framståande anti-nazistar i Norge, og då krigen braut ut var ho absolutt i fare.

9.april er ho i hovudstaden og held foredrag, om natta blir ho vekt av flyalarm, og det blir snart klart kva som er iferd med å skje. Ho tek seg tilbake til heimen Bjerkebæk på Lillehammer, men etter kort tid blir det klart at det ikkje er trygt å bli her, og 20. april tek ho ut på den strabasiøse reisa heilt til USA der ho kjem i slutte av august. "Tilbake til fremtiden" er dels ei skilding av denne reisa opp Gudbrandsdalen, vidare til Molde og med båt nordover, så over svenskegrensa og vidare til Stockholm. her får ho den dramatiske meldinga om at sonen Anders er død i kamp mot tyske styrkar 27. april. Ho skriv usentimentalt om dette, men det må ha vore eit hardt slag, samstundes er ho stolt over sonen som ikkje nølte  med å ta kampen opp for landet sitt !
Vidare dreg ho saman med sonen  Hans med fly til Moskva, så med Den transsibirske jernbanen til Vladivostok, så med båt til Japan, og etter eit opphald der med båt over stillehavet til San Fransisco ,og til slutt tog over heile det amerikanske kontinentet til New York der ho oppheld seg resten av krigsåra.

Då boka kom ut i USA i 1942 byrja kunnskap om nazistanes systematiske drap på handikappa og psykisk sjuke å koma ut. Også her såg Sigrid Undset klårare enn dei fleste, og dette er noko som utan tvil engasjerte henne personleg. Dattera Mosse var handikappa og psykisk utviklingshemma, ho døydde eit år før krigen braut ut.
Sigrid Undset skriv: " Det er naturligvis for øieblikket umulig å kontrollere hvor meget sant det er i ryktene om et systematisk myrderi av svake, syke og defekte individer i Tyskland av idag. Er bare halvparten av det som blir fortalt om den saken sant, så skulde f.eks. hverken Swift eller Newton, Darwin eller Hans Christian Andersen hatt en hunds chance til å få leve og utrette sitt livsverk."

Ho var også krystallklar i sitt syn på antisemittismen,  frå 1943 arbeidde ho i organisasjonen "Emergency Committee for Saving the Jews". Også her var ho uredd, det var store oppslag i avisene då ho ved eit høve skulda ein prest for antisemittiske utsegner.

Siste del av boka er ein analyse av demokrati kontra totalitære ideologiar. Ikkje bare nazismen men alt som har med Tyskland å gjera tek ho avstand frå. Her er ho fordomsfull og heilt utan nyansar, absolutt ingenting er positiv med Tyskland og tyskarane. Sjølvsagt må ein forstå dette utfrå situasjonen, ho er fråteke alt ho har kjært av den tyske okkupasjonsmakta, sonen, heimen og fedrelandet!
Men her finn ein gjennomtenkte og klåre resonnement og noko er overraskande dagsaktuelt.
"Det er neppe noe ikke-europeisk folk som ikke har rett til å anklage de hvite folk for overgrep, for vettløs innblanding i deres måte å føre sitt liv på, for utbytting." 

Ho kom tilbake til Norge i juli 1945, men gleda over fridomen vart formørka av vissa om alle dei kjære inkludert sonen Anders, som ikkje lenger var i live. Heimen Bjerkebæk var ein svinesti etter tyskaranes herjingar. Sigrid Undset var sliten etter å ha levd som flyktning gjennom krigen, ho fekk aldri tilbake sin tidlegare skaparkraft. Det kom ikkje fleire romanar frå hennar hand. Biografien om Catherina av Siena fekk ho ferdig, men den kom i retur frå det amerikanske forlaget,  det er ikkje sikkert ho tok det så tungt? I 1951 kom boka ut på norsk.

Ho var sliten og åleine og mykje sjuk dei siste åra. Ho sat ei på Bjerkebæk, Anders var død og Hans hadde ho ikkje den beste kontakten med, ho savna nok den tida ho skildra i "Happy Times in Norway" som kom ut i USA same året som "Return to the Future".
9.juni 1949 vart ho innlagt på Lillehammer sykehus, ein nonne vaka over henne, men dagen etter følte ho seg betre og sendt nonna heim for å kvila. Like etter døydde ho åleine utan Kyrkjas sakrament. Hennar ettermæle er stort og det vil bli ståande. Dess meir eg les dess større blir min respekt for hennar liv og verk!

" Det tyktes hende å være et mysterium, som hun ikke fattet, men hun visst sikkert likevel, Gud hadde holdt hende fast i en pagt som var blit sat for hende, uten hun skjønte det, av en kjærlighet som var blitt øst over hende - og trass i hendes egenvilje, trass i hendes tunge, muldbundne sind var noget av den kjærlighet blit i hende, hadde virket i hende som sol i mulden,hadde drevet frem en grøde, som ikke elskovens heteste brand og ikke elskovens stormende vredesmod helt hadde kunnet lægge øde."

(Frå Kristian Lavransdatter Korset)