Auschwitz 75 år

Det er i dag 75 år sidan konsentrasjonsleiren Auschwitz vart frigjort av styrkar frå Den raude arme.
Nazistane hadde alt forlete leiren og teke med seg dei av fangane som var oppegåande  på ein dødsmarsj mot vest. Då russarane kom til leiren var det likevel vel 7000 utsvelta og utpinte fangar igjen. Vel 200 hundre av desse overlevarane var tilstades på dagens gripande sermoni i fangeleiren sendt direkte på BBC. Mange statsleiarar og politikarar var og tilstades mellom dei statsminister Erna Solberg og kronprins Haakon. Talar, vitenesbyrd, musikk og lystenning framfor minnesmerket gjorde dette til ei sterk oppleving for alle som var tilstades og alle som følgde det via fjernsyn.
I ei tid med aukende rasisme, antisemittisme og framandhat er denne markeringa viktigare enn på lenge. Aldri gløyme for at det ikkje skal skje igjen, for det kan det. Fleire av tidsvitna understreka dette.

Vi vitja Auschwitz - Birkenau ein kald og regnfylt aprildag for snart tre år sidan. Det var ei viktig men ubehagelege oppleving slik det er for alle som kjem der. Det er så synleg og konkret men samstundese så uverkeleg.  Her vart altså over ein million menneske teke livet av på ein brutal og systematisk måte i løpet av eit par år på byrjinga av 1940 talet, for 75-80 år sidan, ikkje for 500 eller 1000 år sidan ! Dei fleste var jødar, men og mange romfolk, funksjonshemma og homofile. I 1939 budde det omlag ti millionar jødar i Europa, i 1945 var seksti prosent teke livet av, dei fleste polske.  767 norske jødar vart sendt til Auschwitz, berre 32 overlevde, den siste overlevande Samuel Steinmann døydde i 2015. 66 norske romfolk vart deportert, berre fire overlevde.

Store forfattarar som Primo Levi, Elie Wiesel og Paul Celan har prøvd å setja ord på opplevinga sine. For mange vart minna for tunge og dei valde som Paul Celan (1920-70) å gå ut av dette livet.

" Ospetre, i mørket blinker løvet ditt hvitt.
Min mors hår ble aldri hvitt.

Løvetann, Ukraina er så grønt.
Min blonde mor kom ikke hjem.

Regnsky, nøler du ved brønnkanten?
Min tause mor gråter for alle.

Runde stjerne, du slynger den gylne sløyfen.
Min mors hjerte ble såret av bly.

Eikedør, hvem løfter deg av hengslene ?
Min milde mor kan ikke komme."

(Paul Celans dikt Ospetre . Begge foreldrene vart drepne av nazistane i 1943))