Det är vackrast när det skymmer

 Den svenske forfattaren Pär Lagerkvist (1891- 1974) er også ein eg vender tilbake til med ujamne mellomrom. Ikkje avdi han gjev svar, dei finn eg andre stadar, men avdi han stiller dei store spørsmåla, og avdi han kjenner på lengt og uro i møte med dette underlege tilveret. Hans romanar og sjølvbiografi som eg las for mange år sidan, men framfor alt hans poesi. Han er ein av dei store i verdslitteraturen,og fekk såleis  nobelprisen i 1951. Såvel i lyrikken som i romanane er det dei store eksistensielle spørsmåla som opptek han. Den Gud som han tilsynelatande ikkje trur på, men som likevel ikkje slepp taket i han! ” Vem gick förbi, förbi i den djupa barndomsnatten och lämnade mig övergiven för evigt” spør han i eit dikt i den siste diktsamlinga Aftonlandet. Men han som gjekk forbi etterlot seg teikn,” alle rymder är fyllda av hans hemliga tecken”, men vi har ikkje blitt gjeve ein nøkkel for å tyda desse teikna! ” O väldiga, varför lär du oss inte läsa din bok.”  I diktet der han gjekk forbi i den djupe barndomsnatta etterlet han seg teikn rissa inn i doggen på vindaugsruta, men ” det stod kvar en stund, men inte tilräckligt länge för at jag skulle kunna tyda det. Evigheters evighet skulle inte ha räckt til för at tyda det.”

I dei förste diktsamlingane er den eksistensielle angsten tydelegare, og karakteristisk nok har debut- samlinga frå 1916 tittelen Ångest. ” Ångest, ångest er min arvedel.” Men blant dei förste dikta finn vi og det vakre og kanskje mest kjende diktet: ” Det är vackrast när det skymmer.”

Det är vackrast när det skymmer.

All den kärlek himlen rymmer

ligger samlad i ett dunkelt ljus

över jorden 

över markens hus.

Allt er ömhet, allt er smäkt av händer.

Herren själv utplånar fjärran stränder.

Allt er nära, allt er långt ifrån.

Allt er givet

människan som lån.

Allt er mitt, och allt skal tagas från mig.

Inom kort skal allting tagas från mig.

Tråden, molnen , marken där jag går.

Jag skal vandra -

ensam, utan spår.

I ” Den lyckliges väg” og ”Hjärtats sånger” er det ein lysare tone og fleire vakre kjärleiksdikt. I ” Hemmet och stjärnan” er det det nære og kjære som er tema, heimbygda, heimlandet, liv og död blant  enkle og gudfryktige folk i bygder og øyer. Den siste diktsamlinga Aftonlandet kom i 1953, men han skreiv fleire romanar etter det. Her er det igjen dei store spörsmåla som opptek han, våre korte liv der vi søkjer etter ei meining, og den løynde gud som ikkje gjev svar. Men han verkar likevel meir forsona med lagnaden enn som ung debuterande diktar.

Engång skal du vara en av dem som levat för längesen,

Jorden skal minnas dig så som den minns gräset och skogarna,

det multnade lövet.

Så som myllan minns

och så som bergen minns vindarna.

Din frid skal vara oändlig så som havet.

Slik er lagnaden for alle også for diktaren som døydde i 1974 som ein gammal mann, det er snart femti år sidan. Femti år - lenge sidan for mange men ikkje for alle !

Tida og alderdomen

 "Tida er inne " er tittelen på ei diktsamling Knut Ødegård (f. 1945) som vart utgjeve i 2017. Han er ein produktiv forfattar som debuterte alt i 1967. Han er ein av dei norske forfattaren som er mest omsett, visstnok meir enn førti språk. Det er som lyrikar han er mest kjend, men han har og skrive barnebøker, essay, ein roman og ikkje minst gjendiktingar frå ulike språk, framfor alt islandsk og færøysk. Knut Ødegård er sterkt inspirert av den gamle norrøne diktinga, og han har gjendikta den gamle Edda- diktinga. Han skriv om kjærleik og svik, tru og tvil, liv, alderdom og død, ikkje minst har han eit varmt hjarta for dei som fell utanfor,tyskerbarn, psykisk utviklingshemma, psykiatriske pasientar, offer for misbruk og mishandling, her er han ikkje redd for å gå inn på dei mest tabuprega sidene ved tilveret.

Tida har eg alltid vore oppteken av, men etter som ein vert eldre får tida ei annleis tyding enn tidleg i livet. Eg opplever at Ødegård set ord på denne opplevinga. Det nærmar seg slutten av yrkeslivet, kullsamling nyleg og fleire av dei eg studerte med hadde blitt pensjonistar eller var i ferd med å bli det. Det same med henne eg er gift  med som hadde sin siste dag på jobb i går! Folk døyr, også dei som er litt yngre enn meg, sist vår avdelingsleiar for eit par veker sidan. « Vi byrja tala om døden i går.Litt brydd.Slo det frå oss straks.» (Snart der)  « Dagane våre mindre hendingsrike no, kjære. Vil eldest umerkeleg: Eg skrumpar inn….»

Kva er det så med denne tida som ein gong låg som ei endelaus slette framom oss, men som så smalnar meir og meir inn, vi er på oppløpssida  !  Tittelen på diktsamlinga er «Tida er inne» men både innleiings- og avslutningsdiktet avsluttar med at « Tida er ute». Innleiingsdiktet avsluttar med: « …held eit skrikande nyfødd barn på scena medan Tida  bøyer seg for applaus.Så er Tida ute.» Det siste diktet sluttar og med: «Og så er tida ute.» Men det kjem noko i tillegg: « Kyrie eleison.Kyrie eleison.»  

Eg finn noko av det same i « Skrift av lys» i «Det blomstra så sinnsjukt»:

« Dagslyset  så tynt og forpint i januar.

Men når nattemyrkret strøymer blåsvart inn frå alle kantar

i denne isgråe vinteren

Tennest stjernehimmelen over oss.»

Litt lenger ute i diktet:

« Då høyrde vi ein song som steig ut

Or det bylgjande nordlyset: Miserere miserere

under denne blåsvarte vinterhimmelen,…»

For kanskje er det likevel slik at det er «ei stor miskunn i denne forfrosne verda», ei miskunn som viser seg når tida er ute og lukkar seg for godt?

Kva Paulus sa og gjorde.

 

Underordning, kva sa og gjorde Paulus ?

Sofie Brauts ytring om underordning i ekteskapet utløyste eit skred av kommentarar inkludert ein politikar som Abid Raja. Eg sit att med to inntrykk, for det første er det i dag vanskeleg  å bli teken på alvor dersom ein hevdar eit konservativt kristent synspunkt, for det andre støttar Paulus ein «underordningstankegang» og sånn sett er han kvinneundertrykkande, men kan  bli gjenstand for «sannferdig nytolking». Det første er eit ikkje overraskande faktum, når det gjeld det andre er det kanskje  meir fruktbart å sjå på Paulus handlingar enn enkelt setningar i skriftene hans ?

Den antikke kulturen der kristendomen  oppstod var eit paternalistisk samfunn der kvinner hadde lite og ingenting dei skulle ha sagt. Det gjaldt særleg den greske kulturen, i litt mindre grad den romerske og jødiske. Jesus braut fundamentalt med dette på den måten han møtte både kvinner og menn. Les ein Apostelgjerningane og Paulus brev litt nøye ser ein at han har same respekt for dei kvinnene  han møter som sin Herre og Meister. Eg har bete meg merke i to skriftstadar som støttar dette.  I Apostelgjerningane 16. les vi om Paulus og Timoteus som kjem til Filippi, dei går utanom bymuren og ned til elva,  dei set seg ned med kvinnene som oppheld seg der og talar med dei. Dei vert kjent med Lydia som bed dei heim til seg, og seinare vert både ho og huslyden døypt. I slutten av Romarbrevet er det ein liten detalj som understrekar det same. Paulus helsar «Føbe, syster vår», ho er diakon og har vore til stor hjelp for mange inkludert Paulus. Vi ser at Paulus samarbeider tett med kvinner i kyrkjekydane, han møter dei med respekt og lyttar til dei. Dette synest å bryta  fundamentalt med datidas syn på kvinnas stilling.

Det er eit historisk faktum at kvinner var i stort fleirtal blant dei første kristne. Det er fleire grunnar til det men, professor Rodney Stark peikar på eit viktig poeng når han skriv: « Kvinner vart i særleg sterk grad trekt mot kristendomen fordi dei der fekk tilbod om eit liv som var så overlegent betre enn det dei elles ville ha levd».(The Triumph of Christianity).

Dette blir eit apropos til debatten om underordning i ekteskapet, men det er eit aspekt eg har savna både i denne debatten og tidlegare ordskifte om Kristendomen som kvinneundertrykkande. Det reiser fleire spørsmål eg kunne  tenkt meg å få teologiske refleksjonar over. Bør vi ikkje slutta å fokusera på setningar som at kvinner skal tia i forsamlinga og heller fokusera på kva Paulus gjorde i praksis? Det blir då nærliggjande åspørja om Paulus var ein av dei store kvinnefrigjerarane i historia ?  Det fører logisk til eit enno større men og meir sensitivt spørsmål: Kan vi i det heile sjå dagens kvinnefrigjering og likestilling uavhengig av ein jødisk-kristen kontekst ?

Frode Thorup,

Kardiolog med interesse for teologi

 (lengre versjon av innlegg i Vårt Land 23.juni)

Kirsebærhaven

 Eg vender med jamne mellomrom tilbake til den store russiske forfattaren Anton Tsjekhov, hans dramatikk og hans noveller, begge deler ein viktig del av verdslitteraturen. Eg har tidlegare sett alle hans fire viktige dramatiske verk, Måken, Onkel Vanja, Tre søstre og Kirsebærhaven. Vi hadde no gleda av på ny å sjå Kirsebærhaven, fin forestilling i Kilden med den unge franske regissøren Laurent Chetouane.

Det har vore ein tendens til at klassiske drama blir omarbeidde for å gjera dei meir dagsaktuelle, for Chetouane skal teksten ikkje forkortast, omformas eller kontekstualiseras om ein vil. Teksten har frå forfattarens side ei spesiell meining  som vi ikkje har tilgong til før den gjenoppstår i møte mellom skodespelarane og publikum! Tsjekhovs drama er nok ofte forsøkt omforma til ein meir dagsaktuell versjon, Chetouane er tru mot den opprinnelege utforminga. Eg opplever teksten som tidlaus og absolutt dagsaktuell slik den står frå Tsjekhovs side, sjølv om han skreiv stykket lik etter forige hundreårsskifte. Det hadde premiere 17. januar 1904, og det vart forfattarens siste verk, han døydde vel eit halvt år seinare, berre 44 år gammal.

Er Kirsebærhaven tragedie elle komedie, eller begge deler? For Tsjekhov var det nok meint som ein komedie, men Stanislavskij som første sette det opp ved Kunstnerteateret i Moskva la vekt på det tragiske elementet i stykket, noko forfattaren var klart misfornøgd med! Eg opplever det som ein djupt alvorleg komedie. Det er blitt sagt at det er tre element som utgjer grunntonen i Tsjekhovs verk, for det første ein kvardagsrealisme med dagligdags tale, så ein meir lyrisk og melodiøs form med filosofiske innslag, desse elementa kan så bli avbrotne av reint absurde eller groteske innslag som når Lopakhin dukkar opp i døra og bare rauter som ei ku « Mø-ø».

Handlinga i Kirsebærhaven foregår på eit gods på landet og handlinga strekk seg over fire akter der det tidsmessig er eit par månadar imellom. Som i Tsjekhovs øvrige verk kan personane delast i to grupper, dei fastbuande og dei som kjem på vitjing, handlinga oppstår i spenninga mellom desse personane. Godseierinne Ljubov Ranevskaja kjem saman med dattera tilbake til familiegodset etter å ha budd fem år i Paris, ho reiste i sorg og fortviling etter at den vesle sonen drukna i elva. Broren og adoptivdattera har styrt godset i mellomtida, men økonomien er elendig og dei er forespegla snarleg tvangsauksjon. Lopakhin, ypperleg spelt av Henrik Rafaelsen, er son av ein bonde men har arbeidd seg opp og blitt ein velståande mann.Han foreslår at den store kirsebærhagen blir delt i mindre tomter som kan selgast som sommerhus. Dei adelege eigarane synest tafatte og handlingslamma,  og det ender med at Lopakhin kjøper godset når det går på tvangsauksjon. Sånn sett er stykket eit drama om dei som sit fast i det gamle, i dette tilfellet den russiske adelen som kort tid etter dette var ein saga blott, og dei som veit å omstilla seg og dra personleg fordel av dei ny tider. Om forandring alltid er til det betre er meir usikkert! Stykket sluttar med at godset blir stengt for vinteren, dei gamle eigarane reiser til utlandet fylt med nostalgiske kjensler over det som er over, den nye eigaren dreg til Kharkiv( Ukraina) for å arbeida. Berre den gamle lakeien Firs er att, dei har gløymt han, og etter kort tid døyr han. Eit bilete på at det gamle er over for godt? Dette er hovudtrekket i stykket, men som i all stor kunst utfordrar Tsjekhov oss  med ulike tema og spørsmål. Det er mellom anna formulert av «evighetsstudenten» Trofimov, kva er lukke, kva er kjærleik, korleis lever vi liva vore og korleis burde vi leva? Tsjekhov moraliserar ikkje og han gjev eintydige svar, men vi går likevel klokare heim i junikvelden etter å ha sett dette stykket,

Corpus Christi

 Vi feirar i dag Corpus Christi eller på norsk Kristi Lekamsfest. Feiringa skriv seg tilbake til 1200 talet, og skal ha sin bakgrunn i den salige Juliana av Mont Cornillon som skal ha hatt ein visjon der ho såg ein fullmåne der det var brekt av eit stykke. Ho fekk i ein ny visjon der ho såg at tydinga var at det mangla ein festdag for Kristi lekam i kyrkjeåret. Frå Liege spreidde denne feiringa seg utover i heile kyrkja, og frå slutten av 1200 talet vart det vanleg med sakramentsprosesjonar gjennom gatene. Ved reformasjonen vart det slutt på dette i Norge, men dei siste året har skikken teke seg opp igjen i mange norske byar. I dag fekk vi endeleg gå i prosesjon igjen etter to års opphald under pandemien. I St.Ansgar vart dagen markert med høgtideleg latinsk høgmesse og så prosesjon med sang på ulike språk frå den verdensvide kyrkja. Undervegs stopp på tre utendørsalter med tilbeding, skriftlesing og bøner. Mange hundre deltok i denne sermonien som primært er ei tilbeding av at Kristus er reellt tilstades i det konsekrerte brødet og vinen,

Thomas Aquinas skriv: «Intet annet sakrament er mer frelsesbringende enn dette.Her vaskes syndene bort, dydene styrkes og sinnet mettes med en overflod av alle slags åndelige nådegaver. Det bæres frem i Kirken både for levende og døde,slik at det som ble innstiftet til alles frelse, kan tjene til alles beste.»

Italiensk poesi:Guiseppe Ungaretti

 Italiensk litteratur er ikkje så kjent i Norge, og særleg ikkje italiensk poesi. Lite er nok omsett til norsk, og ikkje så mange er istand til å lesa italiensk. Eg kom over ei lita bok med omsette dikt av dei tre store i førre hundreår, Montale, Quasimodo og Ungaretti. Dei stod for ei symbolistisk retning som vart kalla hermetisme som nok kunne oppfattast som lukka og lite tilgjengeleg. Kanskje er Ungaretti den lettast tilgjengelege av desse tre, særleg dei korte dikta skreve i skyttergravene under første verdskrig gjer inntrykk og dei er lette å hugsa!

Ungaretti vart fødd i 1888 i Alexandria, der faren var med på bygginga av Suez-kanalen. Han gjekk på fransk skule, og kom som ung mann til Paris som student. Han var nok påverka av fransk litteratur og filosofi, ikkje så rart med Henri Bergson som lærar og venskap med Guillaume Appolinaire! Då Italia kom med i krigen meldte han seg til militærteneste og deltok i krigen ved Carso fronten. Her skreiv han små dikt i korte pauser mellom krigshandlingar. Dikta representerte noko nytt både i form og innhald, dei vart korte, utan rim og rytme, og med uvante metaforar. Dei har vorte samanlikna med japanske Haiku- dikt. Dei vart utgjeve med den tilsynelatande paradoksale tittelen L`allegria- glede. Etter krigen reiste han igjen til Paris og gifte seg med ei fransk kvinne. Eit par år seinare flytte dei til Roma der han arbeidde som journalist. På slutten av 1930 talet var han i Brasil som professor i italiensk. Her mista han ein son på ni år, noko som kom til å prega Ungaretti i lang tid. Det er mykje smerte i Ungarettis poesi både på det personleg plan med og i større samanheng representert ved dei to brutale verdskrigane. Døden, natta, ørkenen, skyttergravene men og glede, sommarlyset, dei gode minna. Han  sleit med religiøs uro og tvil, men etter ei krise i 1925 fann han tilbake til katolosismen. Den siste diktsamlinga har karakteristisk nok tittelen La terra promessa - Det lova landet.

Mattina

M`illumino

d`immenso

(Jeg lyses opp av uendeligheten)

Un`altra notte

(En annen natt)

I dette mørkre

med frosne hender

skjelner jeg

mitt ansikt

Jeg ser meg 

forlatt i uendeligheten

Soldati

(Soldati)

Si sta come
d'autunno
sugli alberi
le foglie

De er som

blader

på trærne

om høsten

Allegria de naufragi

(Skipbrudnes glede)

Og straks tar han fatt

på reisen igjen

som

en overlevende

sjøulk

etter forliset

Ø

I fotspora til Den heilage Faustina

 Den heilage Faustina var fødd Helena Kowalska og kom frå landsbyen Glogowiec i Polen. Ho var den tredje av ti barn i ein fattig bondefamilie, og kom til verda 25.august 1905. Ho fekk navnet Faustina som ho seinare er kjent under då ho i 1924 gjekk inn i ordenen « Søstre av den salige Jomfru Maria av Barmhjertigheten.»  Faustina var ein visjonær mystiker med djup andeleg innsikt. Mest kjent er hennar Kristus visjon 22.februar 1931, Jesus Kristus skal då ha vist seg for henne og bedt om at det måtte innførast ein spesiell feiring av «Den guddommelige barmhjertighet» på søndag etter påske, og at dette bodskapet skulle spreiast over heile verda. I denne visjonen såg ho Kristus i kvitt og  med kvite og raude stråler som gjekk ut frå hjerteregionen. «Mal eit bilete som viser det du ser med signaturen: « Jezu, ufam Tobie» ( Jesus, eg stoler på deg)». Faustina kunne ikkje sjølv måla bilete, men då ho seinare kom til eit kloster i Vilnius fekk ho via skriftefaren Den salige Mikael Sopocko kontakt med kunstnaren  Eugen Kazimierowski , som måla bilete etter søster Faustinas anvisning. Bilete som er kjent som « Den guddommelige barmhjertighet» vart plassert i kapellet for Ostra Brama ( Morgengryets port) i Vilnius. Seinare vart det flytta rundt omkring inntil det i 2005 fekk sin plass i det vesle kapellet vigd til « Den guddomelige barmhjertighet» sentralt i Vilnius. Kapellet er døgnåpent og her er alltid truande som ber. Bilete er seinare blitt kjent i kopiar over heile verda, og har vorte utgangspunkt for andakt retta til « Den guddommelige barmhjertighet». Første søndag etter påske - Miskunnssøndag- blir dette markert spesielt.

Søster Faustina vart ikkje gammal, ho døydde i 1938 berre 33 år. Ho skreiv heile livet dagbok  med skildringar og refleksjonar over sin visjonar og andelege erfaringar. I 1993 vart ho saligkåra og i år 2000 heilagkåra, begge deler av pave Johannes Paul II som tidleg hadde vorte merksam på henne og nok var ein pådrivar for at saligkåringsprosessen kom i gong. Det er seinare og teke initativ for å utnevna henne til den fjerde kvinnelege kyrkjelærar.

Søster Faustina døydde og vart gravlagt i Krakow, men i Vilnius finn vi og mange spor etter henne. Ho oppheldt seg her i 1929 og frå 1933 - 36, og det var her maleriet av Kristus vart fullført.  Ein kan følgja i fotspora hennar som ei pilegrimsvandring og det er gjeve ut eit lite hefte med kart, bøner og utdrag frå dagboka. « The way of Mercy. In the footsteps of St. Faustina, blessed M.Sopocko and St.Jon Paul II in Vilnius» Pilegrimsvandringa starter ved Ostra Brama og ender i Peter og Paulus kyrkja. På vegen er ein innom kapellet der bilete heng over alteret og dessutan den einaste bygning som står at i klosteret der ho oppheldt seg. Det gjer inntrykk å stå i rommet som var klostercella hennar. Ein kan avslutta vandringa med KGB museet og sjå det martyrium det litauiske folket har opplevd!  Vi har lokalkjent guide som leiar oss i St.Faustinas fotspor og gjev innsikt i hennar andelege veg.

Klosteret der Faustina oppheldt seg 1933-36

Pilegrimsvandringa

Kapellet med det orginale bilete