Poetica:lyttande

Lyttande

Julikveld

trø mjukt på sommargrønt

lyttande til rislinga frå bekken

løynd bak dette levande forhenget

siv, villbringebær og brennenesler

under det heile eit uregjerleg teppe

med skvalderkål

eit himmelrike for pinnsvinet

men det  bryr seg meir om brunsneglar

enn songen frå bekken

men eg let tone og harmoni

fylla kvelden

det levande, ikkje nedskreve

likevel det same som i løynde

barndomsstunder

og dei som rørte seg i andre tider

lyttande med denne såre undringa

over songen som held fram

lenge etter at vi har  sovna

inn i den tidlause natta.

Den salige Titus Brandsma

I dag  27. juli feirar vi minnedagen for den salige Titus Brandsma, karmelitt, filosof og martyr.
Han vaks opp i ein from frisisk familie, som hadde halde fast ved den katolske trua gjennom hundreåra, trass i vanskar og trakassering. Fleire av hans søsken vart nonner og prestar. Titus gjekk inn i den skodde karmelittordenen som 17 åring, han vart prestevia som 24 åring. Han studerte ved Gregoriana universitetet i Roma, og tok doktorgrad i filosofi. Han vart oppteken av Karmels mystikk og oversetta Teresa av Avilas skrifter til nederlandsk, i 1928 stifta han "Institutt for nederlandsk mystikk". Han skreiv ei mengde artiklar og heldt foredrag også i utlandet. Titus Brandsma hadde som mange karemlittar ein sterk kjærleik til Maria - Spes omnium Carmelitarum - alle karmelittars von - som han kalla henne.

I 1935 utnemnde erkebiskopen i Utrecht Titus til andeleg rådgjevar for katolske journalistar. Dette skulle indirekte føra til martyrdøden, for då nazistane invaderte Nederland fem år seinare var Titus klar i sin tale mot  denne destruktive ideologien. Han tok sterkt til orde mot dei anti-jødiske lovene. Nazistane hadde merka seg denne uredde karmelittbroderen og 19. januar 1942 vart han arrestert av Gestapo. 26. juli døyr han i Dachau etter lengre tids tortur og mishandling. Den 6. august ber erkebiskopen fram sine kondolansar til familien:" Han var ein heilag ordensmann.... han gav sitt liv for Kyrkja."
Innan kort tid blir ryktet spreidd om at han er ein heilag mann. 3. novbember 1985 blir han saligkåra av pave Johannes Paul.

"Etterföljelsen av Maria - hon som är den mest upphöjda av alle skapade varelser och som Gud själv ställte fram som en förebild inför våra ögon - viser oss henne som mönster för alla dygder. Hon är den spregel, där vi ständigt skall se oss själva, den moder, som barnen skal likna allt mer och mer."

Og kjolen din er kvit

Eit av dei vakraste kjærleiskdikt er  "Og kjolen din er hvit" av itelienske Salvatore Quasimodo            ( 1901-1968). Han fekk Nobelprisen i 1958. Her i orginal og i Trond Svånås gjendikting, og til slutt mitt dikt inspirert av Quasimodo.

Du ser på meg med hodet bøyd,
og kjolen din er hvit,
og et bryst dukker opp av kniplingen
som løsner over venstre skulder

Lyset vinner over meg, det dirrer,
streifer dine nakne armer,

Jeg ser deg igjen. Du hadde
knappe og raske ord
som løste hjertet mitt
fra vekten av et liv
jeg kjente fra sirkus.

Dypt ned går veien
hvor vinden falt
visse netter i mars,
og vekket oss som fremmede,
som første gang.

E la tua veste è bianca 

Piegato hai il capo e mi guardi;
e la tua veste è bianca
e un seno affiora dalla trinaer
sciolta sull’omero sinistro.

Mi supera la luce; trema
e tocca le tue braccia nude.

Ti rivedo. Parole
avevi chiuse e rapide‚
che mettevano cuore
nel peso d’una vita
che sapeva di circo.

Profonda la strada
su cui scendeva il vento
certe notti di marzo‚
e ci svegliava ignoti
come la prima volta

Og kjolen din er kvit

Langt borte

nesten over mot den andre sida

der himmelen rører forsiktig ved havet

små kvite segl i kveldssola

og der er du der ute

åleine inn i det svinnande lyset

i den kvite kjolen din som

du drog over dei sommarbrune skuldrane

fort som om nokon skulle koma uventa

men ingen kom og soldagen blei borte

inn i mjukt og vernande mørkre

neste morgon vil kjolen din enno vera kvit

som i diktet til Salvatore Quasimodo

et la tua veste é bianca

eg les det langsomt og ventande

i skuggen framom det store bøketreet.

Det døde barnet

Går det an å kjenna sorg om nokon som døydde lenge før ein sjølv vart fødd ?  Eg skreiv nyleg om min onkel Alf Roald og sølvbestikket med fødselsdagen hans på . Han døydde 19. juli 1902 mindre enn eit år gammal. Kanskje ikkje sorg men ein slags melankoli, eit vemod over livet som er så kort, over alt det og alle dei som er borte og aldri kjem att.
Vi har for ei lita stund løfta han ut av "den andre døden" som er den evige gløymsla, men den evige gløymsla vil uansett få det siste ordet

Bilete under er kanskje av dette barnet, men det er utan navn så det er usikkert. Uansett er det ingen som kan stadfesta om det er han eller eit anna barn frå den same  tida. Det betyr kanskje heller ikkje så mykje korkje for han eller meg, for ein gong er vi begge " en av dom som levat för längesen".Det er heller  ikkje sikkert at hans korte liv er meir meiningsfyllt enn mitt mykje lengre liv !

Poeten Arnold Eidslott (1926-2018) hadde større innsikt i både livet og døden enn dei fleste.
Diktet "Barnet" set ord på det eg har skreve om ovanfor.

Barnet døde
Ute stanset hammerslagene
og vissent lå markens gress
Far og mor på kne og døden oppreist som en støtte
mellom dem

Den heilage Thorlakr av Skalholt

14.jnaur 1984 vart Den heilage Thorlakr Thorhallsson av Skalholt (1133-1193) av pave Johannes Paul II utnemd til skytshelgen for Island. I dag 20.juli feirar vi minnedagen hans, Thoralaksmesse eller Tollesmesse som det står på den gamle norske primstaven.(eigentleg dødsdagen hans 23. desember, dagen i dag er translasjonsdagen). Han vart helgenkåra i ei tid då paven ikke hadde einerett på dette, og det var faktisk Alltinget som helgenkåra han han i 1198. No vart det rett nok stadfesta av paven 800 år sienare !

Thorlakr var ein from ung mann som tidleg vart prestevigd, seinare studerte  han fleire år i Paris og i Lincoln i England slik det var vanleg for geistlege på denne tida. Han kom attende til Island i 1161 og verka som prest og seinare som biskop i Skalholt, det eine av Islands to bispedømme. Han vart bispevigd av erkebiskop Eystein i Nidaros  i 1178. Før det hadde han grunnlagt det første augustinerklosteret på Island og fungerte som prior der .

Thorlakr var ein from mann med store kunnskapar og ikkje minst omsorg for dei dårlegaste stilte i samfunnet. Han var handlekraftig og klar i sin tale noko som førte han opp i konflikt med mange stormenn på Island. Striden stod særleg omkring kyrkjene på Island som i stor grad var privateigde, Thorlakr kjempa for å få styrka kyrkjas makt og få lagt desse privateigde kyrkjene inn under kyrkjeleg administrasjon. Han vart truga på livet for dette.

Etter hans død seksti år gammal i 1193 oppstod det fort ein kult rundt denne fromme og avhaldne biskopen. Mange mirakel vart tilskreve hans forbøn.Dette er omtala i Jarteinabok som vart lest opp på Thingvellir i 1199. Det dreier seg oftast om nokså jordnære mirakel, sjuke dyr, øydelagde og bortkomne reiskap, boka gjev eit nært innblikk i livet på Island på 1100 talet.
Dyrkinga av Den heilage Thorlakr spredidde seg utover Islands grenser til dein andre nordiske landa men også til England og Tyskland. I dag er han nok lite kjent utanfor Island der dyrkinga av denne nasjonalhelgenen heldt seg til opp på 1700 talet, altså lenge etter Reformasjonen.
Har han nok å seia oss også i dag ? Ja det trur eg,kanskje  som eit varsko om at kyrkja må tala mot verdsleg makt når det er påkrevd, dessutan som ei påminning om at kristendomen har vore tilstades i landa vår i tusen år og forma vår kultur, tenkemåte og handlingssett på ein grunnleggjande måte!

Så minnest vi Thorlakr og ber om hans forbøn med ein messsong til hans ære som vart  funne nyleg og oppført for først gong sidan Mellomalderen:

O Pastor Hyslandiae, doctor veritatis, / columna constantiae, candor puritatis, / dulcor es maestitae et spes desperatis. / in caelsestis patriae tu nos pasce pratis

Martyrene fra Compiegne

I dag 17. juli minnest vi  dei 16 karmelittnonnene frå Compiegne som vart martyrar i Paris 17. juli 1794.
Dette er frå ein artikkel eg skreiv om dette for ein del år tilbake.


Karmelittnonnene fra Compiègne vitnesbyrd også for vår tid. Det er grønn og solvarm søndagsettermiddag i slutten av april, vi går langs de uttalige gravmonumentene på Père Lachaise i Paris. Her ligger over sytti tusen mennesker gravlagt , de fleste ukjente men også mange kjente både i sin samtid og i ettertiden. En gang levde de sine liv slik vi levende gjør i dag. Mer eller mindre kjente navn dukker opp, vi stopper ved et enkelt gravmonument ikke så langt fra inngangen, Francis Poulenc 1899 – 1963. I det enkle jerngitteret er det stukket inn friske blomster, bak skimter vi et lite madonnabillede. Det er fremdeles mange som gleder seg over musikken hans og noen viser sin takknemlighet ved å sette blomster på graven. Francis Poulenc, et ekte barn av nittenhundretallet, playboy og ”munk”, splittet mellom det verdslige og det sakrale, mellom det enkle og lette og det religiøst mest dyptpløyende. Kanskje var han katolsk i ordets egentlige forstand ? I 1936 er Poulenc en ung og fremgangsrik komponist preget av det lettsindige livet i mellomkrigstidens Paris. Han er på sommerferie og er på vei til Rocamadour i Sør-Vest Frankrike, han vil gjerne se pilegrimskirken Notre Dame og den svarte madonna-statuen der. Det blir annerledes enn han hadde tenkt, for på vei til Rocamadour får han budskapet om en nær venns tragiske død i en ulykke . Møte med den svarte madonna på klippene høgt over elven Dordogne blir i lys av det tragiske dødsfallet et eksistensielt og åndelig vendepunkt som kommer til å sette sitt preg på resten av livet hans. Poulenc drar hjem og i løpet av sju varme august dager komponerer han det vakre ” Litani til den svarte madonna”. Senere følger en rekke kirkemusikalske verk som ettertiden har vist å verdsette, mest kjent er Stabat Mater fra 1950 og Gloria fra 1959. Men det er ingen av disse som skal komme til å bli hans mest kjente verk. Mange hadde interessert seg for de som under den franske revolusjonen ble martyrer for sin tro, mellom disse var forfatterne Gertrude von le Fort og Georges Bernanos. På midten av femti tallet får Poulenc overrakt Bernanos tekst om karmelitt nonnene fra Compiègne, og inspirert av denne gripende historien har han i løpet av et par år ferdig operaen ” Dialogue des Carmélites” . Premieren på La Scala i Milano i 1957 blir en suksess, senere er stykket satt opp over hele verden også i Norge. Place de la Nation( tidligere Place du Trône) er ikke så langt fra Père Lachaise, og her stod giljotinen under siste del av Den store terroren sommeren 1794. Det utspilte deg seg daglig en makaber forestilling der såkalte ” fiender av folket” etter summarisk rettergang ble giljotinert og dumpet i massegraver. 17.juli 1794 er en stekende varm sommerdag, lukten av blod og død ligger tung og kvalmende over plassen. Mot kvelden kommer vognene med de dødsdømte etter to timers kjøretur fra rettsbygningen La Conciergerie i sentrum av Paris. Plassen er fylt av folk, solen holder på å gå ned, bøddelen Sanson og hans hjelpere(sønner) står klar. Men denne kvelden skal bli ulik alle andre denne blodige juli måneden. Det senker seg en merkelig stillhet over folkemengden når seksten kvinner stiger av vognene og går mot skafottet. De er de seksten dødsdømte nonnene fra karmelittklosteret i Compiègne litt nord for Paris, de går mot giljotinen syngende Salve Regina og Miserere. Priorinnen Moder Therese får lov til å bli den siste av de seksten som forlater denne verden, hun står ved foten av skafottet og trøster de andre. Men først fornyer alle sine klosterløfter, og den yngste novisen Constance får avlegge sine evige løfter. Hun blir også den første som går døden rolig i møte i det hun istemmer salmen Laudate Dominum omnes gentes. En viktig salme for karmelittene fordi det var den Teresa av Avila sang ved alle nye klostergrunnleggelser. Så går søstrene martyriet i møte, en etter en mens de gjenværende synger. Sangen blir svakere og til sist er det bare en stemme igjen, Modere Therese. Francis Poulencs opera er ikke i detalj historisk korrekt men kanskje likevel teologisk sann. Det er den yngste novisen som har fått navnet Blanche de la Force som er den siste på skafottet etter at hun først prøver å flykte unna martyriet. Nonnenes eksempel får betydning både der og da og i ettertid. I stillheten på Place du Trône blir mange kall født, og noe over hundre år senere i 1906 blir nonnene saligkåret av pave Pius X. I revolusjonens Frankrike ble kirker og kloster stengt, prester og ordensfolk ble erklært som ”fiender av folket”. Akkurat den samme argumentasjonen kjenner vi igjen fra forige århundres forfølgelser. 1900 tallet hadde mange martyrer, de fleste ukjente men også noen kjente som Maximillian Kolbe og en annen karmelitt nemlig Edith Stein. Martyriet er en realitet også i dag, tenk bare på de kristne i Midt-Østen. Karmelittnonnene fra Compiègne og Maximillian Kolbe virker overmenneskelige i sine vitnesbyrd stilt overfor en snarlig død, men husk da på at martyriet ikke er en menneskelig prestasjon men et vitnesbyrd båret frem av nåden alene. Sånn sett er deres liv og forbillede en støtte for alle de som går inn i tider av motgang og prøvelse. 

Paul Claudel: Dagen vender

"Adjø! Jeg har sett deg for siste gang!
på hvilken lange og møysommelige veier
skal vi nå, langt fra hverandre og likevel
tungt hvilende på den annen,
føre våre sjeler frem gjennom lutringskvaler ?
Husk, husk tegnet !
Og mitt, det er ikke forgjengelig hår i stormen og et lite lommetørkle 
som vifter et stakket øyeblikk,
men keh selv, med alle slør revet tilside,
Jeg, den kraftfulle, luende flamme, mannen opphøyet i Guds
ære og herlighet,
Mennesket i augustsolens stråleglans, den altbesirende ånd i
middagstimens forklarelse!"

Slik er dei dramatiske sluttorda som Mesa uttaler like før han og elskerinna Yse går i døden i Paul Claudels storslått dram "Dagen vender" (Partage de Midi- Middagsskille)
Eg går frå Sigrid Undset til Paul Claudel (1868 - 1955), det er mange forskjellar mellom desse to store forfattarane frå 1900 talet, men det mest sentrale har dei felles: eit katolsk grunnsyn på alt i tilveret og som er basis i såvel livet som i kunsten.

Eg har skreve om Paul Caludel fleire gonger før, ikkje minst har eg vore fascinert av hans plutselege omvending til katolisismen som 18 åring juledag 1886 i Notre Dame katedralen.
Eg sluttar meg til Anders Wyllers ord i hans bok om Paul Claudels dikting frå 1935:
"Der gis megen og forskjellig kristen diktning. Claudels sang lyder høiere, mere fri og mer befriende enn næsten alle individuelle røster som slår op om Kristi kors. Og det øker dens fylde at han begynte så dypt nede og så forpint."
Kva legg han i dei siste orda? Ein annan stad i boka reflekterar han kort over det faktum at Claudel ikkje ønskte at "Dagen vender" skulle framførast før den kom i ein revidert og blodfattig versjon på slutten av 1940 talet. Likesom Hallvart Rieber Mohn skriv i si bok om Claudel nevner han at forfattaren gjennomgjekk ei krise i forkant av at han skreiv dette mesterverket , men dei nevner ikkje i detalj kva denne krisa gjekk utpå. Kanskje avdi dei ikkje visste, eller kanskje av diskresjon ?

I 2017 kom så boka "Lettres a Yse" på Gallimard, etterkvart også i ein sceneversjon. Det er Paul Claudels brev til Rosalie Vetch, ei gift kvinne som han møtte på veg til Kina i 1900 og som var elskerinna hans i fire år. Dei fekk dattera Louise saman, som Paul Claudel først fekk treffa mange år seinare. Rosalie skilte seg frå sin første mann og reiste tilbake til Europa, etterkvart vart ho gift på nytt. Paul Claudel var som besatt av Rosalie og gløymte henne aldri.Han leita febrilsk etter henne og gjekk inn i ei djup krise, ei krise som førte til såvel poesi som "Dagen vender" og "Silkeskoen".
Rosalie tek så kontakt i 1917 og dei treffest etterkvart,Claudel får også møta dattera Louise. Paul Claudel er då ein gift mann med fem barn, og ingen ny relasjon oppstår. Men dei skriv brev til kvarandre like fram til Rosalie døyr i 1951. Hennar brev er stort sett borte, men Claudels er teke vare på av dattera, og no gjeve ut.
På gravsteinen hennar en inngravert eit dikt av Claudel:

" Seule la rose
est assez fragile
pour exprimer I`Eternite"

( Bare rosa
er skjør nok
til å yttrykka evigheten)

Når eg les "Dagen vender" på nytt er det med kjennskap til Claudel dramatiske personlege opplevingar,
Yse og Mesa "er" Rosalie og Paul, difor blir naturleg nok tittelen på brevsamlinga "Brev til Yse".
For dei som ikkje lever i eit katolsk univers der ekteskapet er eit sakrament,er alt dette naturleg nok heilt uforståeleg. Kvifor kunne ho ikkje bare skilja seg og gifta seg med Claudel som på dette tidspunktet var fri og frank? Dei kunne blitt lukkelege reste av livet, men som vi veit er det ulukkeleg kjærleik som gjev inspirasjon til stor kunst !
Kan vi dra noko meir ut av dette enn at eros er ei ekstrem sterk kraft og som Sigrid Undset skriv." Elskoven skaper ingen lover, den bryter alle." Kanskje ikkje, men det gjer diktaren meir menneskeleg, underlagt den samme "la condition humaine" som alle oss andre. Claudel levde og døydde som truande katolikk, syndar ja, men ingen helgen! Hans ulukkelege kjærleik er med på å utfylla bilete av denne store forfattaren.
Hans udødelege verk er det uansett ingen som kan ta frå oss, og når Notre Dame på ny opnar ein gong i framtida skal eg igjen gå fram til staden der han stod juledag 1886 då trua traff han med slik overveldande kraft og som ingenting seinare kunne rokka ved!Der skal eg sitera Magnificat!

September 2019: Eg går langs Seinen og ser på ei brannskadd Notre Dame som betydde så mykje for Paul Claudel men også for meg !

                              ,

De druknede og de bergede

"De druknede og de bergede" (I sommersi e i salvati ) er blitt karakterisert som den italeinske forfattaren Primo Levi sitt etiske testamente. Boka kom nyleg ut i norsk omsetjing ved Margareth Hagen som også har skrebve etterord og ei kort biografisk skisse over Primo Levi som kanskje ikkje så mange i Norge har detaljert kjennskap til. Dreyer forlag gjev også ut hans øvirge hovudverk "Hvis dette er et menneske" og "Det periodiske system".  Alt Primo Levi har skreve spring ut av hans eigne dramatiske livserfaringar frå krigstida som fange i Auschwitz. Han er blitt karakterisert som det viktigaste tidsvitnet ved sida av nobelprisvinnaren Elie Wiesel !

Primo Levi (1919-87) vart fødd i Torino i ein sekularisert jødisk familie, han utdanna seg til kjemiker og arbeidde som det mesteparten av livet. Under krigen var han ein kort periode partisan og vart teke til fange og enda etterkvart opp i Auschwitz frå februar 1944.Han overlevde kanskje hadde han flaks som han sjølv skriv, men det som utan tvil hjelpte han var kjennskap til tysk språk og hans kjemiske kompetanse. Etter krigen skildra han opphaldet i fangeleiren i boka "Hvis dette er et menneske" som i første omgang berre kom i mindre opplag. Ei ny utgåve som var retta spesielt mot ungdom kom i 1958 og stadig nye opplag måtte trykkast, boka vart omsett til mange språk. Han fekk etterkvart ein posisjon som tidsvitne og etisk referansepunkt ikkje bare i etterkrigstidas Italia men også internasjonalt.
Hans utgongspunkt  var naturvitskapen og hans stil var nøktern, realistisk og lite kjenslelada , dette i motsetning til Elie Wiesel.

Sjølv ønkste ikkje Primo Levi  å bli lest berre som tidsvitne, han omtala seg som ein kentaur, han er på ein måte delt i to, det er ein dobbelhet i alt han uttrykkjer. Italienar og jøde, multispråkleg, kjemiker og forfattar, ein fot i den ntaurvitskapelege verda, ein i den humanistiske kulturen. Dette var nok inga ulempe når det gjeld å nå vidt ut med det han hadde på hjerta!

"De druknede og de bergede" kom ut i 1986 året før han døydde. De er ei samling essay  der han anlyserar og reflekterar over alt det som gjorde til at Holocaust kunne gjennomførast så rasjonelt og velorganisert. Samstundes sår han tvil om kva vtitnebyrd dei overlevande kan koma med, for det er berre dei som gjekk til grunne som verkeleg har erfart djupet og kjernen i den ondskapen som gjennomsyra fangeleirsystemet! Her kjem han også inn på og anlayserar den pardoksale skamkjensla som mange av dei overlevande sleit med etter frigjeringa. Eit anna kjenslelada tema er dei av fangane som meir eller friviljug vart hjelparar for tyskarane og enda i ein "gråsone" som også er tittelen på dette kapittelet i boka. Andre tema er minnet og korleis det blir forvrengt, kommunikasjon og språkleg forvirring, stereotypiar og brev frå tyskarar som respons på hans bøker.
Interessant og tankevekkande er kapittelet "Den intellektuelle i Auschwitz". I utgangspunktet klarte dei som berre hadde teke i bøker og papir, og knapt sett ein spade seg dårleg som tvangsarbeidarar, men det viste seg at dei som hadde noko å tru på enten det var Gud eller Stalin klart seg bedre enn dei som ikkje hadde eit livssyn. Han reflekterar også over at dei intellektuell også lett let seg forføra av systemet: "Den intelleketuelle har av natur en tendens til å gå i ledtog med makten, og følgelig å godkjenne den." Det kjenner vi igjen så vel frå nazismens som kommunismens historie!

"De druknede og de bergede" er full av litterære referansar, tittelen er til dømes henta frå Dantes Inferno, og viser at Primo Levi ikkje bare har ein naturvitskapeleg bakgrunn , han har også ein sterk litterær og humanistisk ballast.Dette boble perspektivet gjer det spennande og utfordrande å lesa Primo Levi og hans sentrale bodskap vert aldri uaktuelt. Det er difor naturleg å avslutta med  eit par linjer i etterordet til " Hvis dette er et menneske":

"Dersom det er umulig å forstå det, er det nødvendig å erkjenne det, for det som har vært kan komme tilbake, og menneskenes sinn kan igjen bli forført og formørket, også våre."

                                       Ein kald,våt og viktig dag i Auschwitz-Birkenau 2017