Januarlyset

 Slutten av januar, lyset er på veg tilbake, men enno berre så vidt vi kan merka. Skumringa kjem litt seinare, morgongryet litt tidlegare. Poeten  Helge Torvund skriv om dette i ei kort men uttrykksfylt dikt:

Det tynne lyset frå januarsola

Det tynne lyset frå januarsola

Trekkjer seg attende nedover åsen nå

Me held pusten ein augneblenk

Og går så vidare med ei stille glede

Som når ein trekkjer frå gardina

Første feriedagen

Og ser eit nytt og tydeleg landskap

Rolf Jacobsen skreiv og om lyset, det tynne lyset, det som så vidt lyser opp i den endelause natta.

Bare tynne nåler --

Det er så tynt , lyset.

Og det er så lite av det. Mørket

er stort.

Det er bare tynne nåler, lyset

i en endeløs natt.

Og det har så lange veier å gå

gjennom så ødslige rom.

Så la oss være varsomme med det.

Verne om det.

Så det kommer igjen i morgen.

Får vi tro.

                                                          Januarlys frå Odderøya. 

                                     "Lyset du treng finst" skrive Helge Torvund

Minnedagen for Holocaust

27. januar feirar vi minnedagen for Holocaust. Det er dagen Den raude arme nådde Auschwitz og sette dei gjenlevande fangane fri. Det er og åtti år sidan Wannsee konferansen der ein planla og organiserte det industrielle folkemordet på ein måte ingen tidlegare hadde sett. Det er vanskeleg å forstå sjølv når ein går gjennom utrydingsleirane Auschwitz-Birkenau. Statistikk med seks millionar døde, kan ein ikkje ta inn over seg, det blir så mykje sterkare når ein fokuserar på einskild-lagnader som bilete av  tvillingane under!Auschwitz Memorial legg fleire gonger i veka ut  små minne om Holocaust offer på Twitter. Vi får bilete, navn, fødselsdato og sannsynleg dødsdato i konstrasjonsleiren. Det gjer inntrykk, det svir i sjela, og det skal det, ikkje minst når det dreier seg om barn og heilt unge personar. Dei er kanskje på alder med mine foreldre, og skulle i dag ha vore besteforeldre og oldeforeldre! Livet og framtida vart rana frå dei av naziregimet på ein så brutal og meiningslaus måte.

Etter Auschtwitz kan ein ikkje lenger skriva poesi har det vorte hevda. Likevel blir det skreve av store poetar som Nelly Sachs og Paul Celan. Det blir og skreve sjølvbiografiar og analaysar som Primo Levis "Hvis dette er et menneske"! Paul Celan (1920-70) overlevde krigen, han pressa språket mot si yttergrense for å skildra det som ikkje kan skildrast. Til sist vart det for tungt å bera, kanskje vart det og det for Primo Levi?

Sanden fra urnene

Glemselens hus er muggrønt.

Framfor de hvinende portene blåner din halshogde spellemann

Han trommer for deg på trommen av mose og bittert skamhår;

med verketå maler han ditt øyebryn i sanden.

Lengre enn brynet var tegner han den, rødfargen på dine lepper.

Du fyller opp urnene her og bespiser ditt hjerte.

(Paul Celan omsett av Øyvind Bergh)

Formørkelse

Stillhetens urner er tomme.

Greiner tettes

av den svarte 

lummerheten fra språkløse sanger.

Timenes pæler

famler stumpt mot en fremmed tid.

En vinge slår.

I uglehjertene

stevner døden.

Sviket stuper inn i dine øyne-

Skyggen min strir med ditt skrik-

Etter denne natta ryker det østfra.....

Kun døden

gnistrer.

(omsett av Øyvind Bergh)

Det er nyleg produsert ein fjernsynsdokumentar  av Elsa Kvamme: "Ingen hverdag mer".

Den handlar om lyrikaren Gunvor Hofmo og hennar veninne jødiske Ruth Maier som i november 1942 vart sendt med fangeskipet Donau til ein sikker død i Auschwitz. Dette kom til å prega heile Gunvor Hofmos dikting og livsløp.

Tarjei Vesaas

 Forfattaren Tarjei Vesaas (1897-1970) er kanskje ikkje mellom dei meste leste i dag. Men han er  utan tvil ein av dei store i norsk 1900 talls litteratur ,ein stor og variert produksjon hadde han bak seg. Fleire av bøkene hans er klassikarar slik som Fuglane, Brannen og Is-slottet. Brannen er nyleg satt opp i sceneversjon på Nasjonalteateret så han er på ingen måte gløymd. Som hos så mange store forfattarar var hans rotfesta i det lokale og heimlege, men skreiv likevel litteratur med universell problematikk. Vesaas var også ein kjenslevar og djuptloddande lyrikar. Han skreiv både i klassisk og modernistisk form, ofte naturskildrande og symbolsk, men  dei store spørsmåla i menneskelivet låg heile tida under. Med få ord kunne han få fram ei stemning eller skilding av eit livshending eller eit heilt liv som i det kjente "Innbyding".

Innbying

Vil du gje meg handa ved månens skin,

lauv du er -

Under open himmel. Over open avgrunn.

Som lauv

er du og eg.

Fort skjelvande,

og fort borte.

Kom-

Så enkelt kan det seiast, vi må leva her og no - kom!

Eit anna kjent dikt er "Vise" i den første samlinga "Kjeldene" , det skildrar eit heilt livslaup i få vers.

Vise

Vi stod ei natt om våren

framfor eit ore-tre.

Der skar vi inn med kniven

tvo namn i raude ved.

Og seint om  sommarkvelden,

i sæterstoga sval,

vi skreiv med kol på veggen

tvo namn og årsens tal

Når isen la om hausten

på logne Venetjønn,

Vi skreiv tvo namn derutpå

med kalde skeisejønn.

Om vintren kom i lunden

ein stein av mørke grjot.

Eit einsleg namn er hoggi der

og lyser Gud imot.

Fleire av dikta skildrar døden som dette meir ukjente som ikkje kom med i den første diktsamlinga, men  vart publisert i Dagbladet 1945.

Mannen i haugen

Stål skurar gjennom leiret

i denne stive gravferdstund.

Dei høge bratte trea

står lyer i sin lund.

Og så blir allting stille,

og folk går frå,og ein ligg att.

No er han sett i haugen

den lange, lange natt.

Men han er ven med natta.

Med alt. Han gruver ikkje meir.

Dei andre, oppå graset,

går heimatt tyngd av leir.

Døden skal ein ikkje frykta, det er likevel noko mørkt og resignert over dette. Vi har lyst å gjera opprør mot "den lange, lange natt" slik som Dylan Thomas :

Do not go gentle into that good night.

Old age should burn and rave at close of day

Rage, rage against the dying of the light.

Men noko når utover døden som i "Ein stille arm".

Mors stille arm

når langt utover

gravkammeret i Vinje.

I sol,

toreslag

og frost.

Englar myte eller realitet ?

 "Änglar finns dom?"  spør biskop og kardinal Anders Arborelius ocd i ei preike frå 2017 gjengjeve i boka "Kardinalens  novisår".  Englar eksisterar framleis i kulturen og i språket, i uttrykk som "Han hadde englevakt" eller som søte dekorasjonar i juletida og tildels også i populærkulturen i tekstar som "Like an Angel". Ein del nyreligiøse retningar har og fokus på englar om enn ikkje i tradisjonell forstand, men meir som udefinerbare andsvesen som står oss nær, I tradisjonell kristen samanheng har nok dei fleste plassert englane langt ute i periferien. Men i bibelsk forstand er dei på ingen måte perifere, dei dukkar opp i nesten alle Bibelens  bøker, både i Det gamle testamentet og i Evangelia og breva i Det nye trestamentet. Over trehundre referansar til englar finn vi i dei heilage skriftene frå Mosebøkene til Johannes openberring. I Jesu liv er dei heile tida til stades, frå engelen som kom  med bodskapet til Maria, via englane på Bethlehemsmarkene  til engelen ved den tomme grava etter Jesu oppstode. Kvifor er dei då ikkje meir tilstades i notidas kristne teologi og praksis ? Å tru på Gud det går an, men englar, det får ei skinn av overtru over seg, ein meir barnsleg eller primitiv form for religion?

Biskop Anders Arborelius skriv: " Änglarna tilhör Guds värld. De finns där, oberoende av vad vi tycker och tänker. Vill vi leva i Guds närhet och försöka göra hans vilja och ställa hela vårt liv til Guds tjänst och en gång få lova och forhärliga honom i all evighet, ja , då är änglarna oss til stor hjälp och välsignelse." Vidare peikar han på korleis englane inngår i liturgien, i kvar messe syng vi Sanctus saman med englane, dei kjem og fram i bønene til dømes i Angelus bøna som ein ber tre gonger om dagen. Etter katolsk læra kan ein og be direkte om englars  forbøn , ikkje minst til verneengelen.

"Herrens engel brakte Maria det glade budskap"  - innleiinga til Angelus .  

Avlsutningsvis understrekar han korleis englane kan hjelpa oss til ein "grundattityd" der vi i tilbeding, glede og lovsong står framom Gud. "Låt oss här på jorden leva under änglarnas beskydd, så att vi en gång kan tilbe Gud tilsammans med dem i himlen."

I fjor kom det ei bok på Artos forlagom englar. Benediktinarnonne  Syster Siluana Tengberg har tidlegare skreve ei svært lesverdig om Maria, no skriv ho om "Änglarna - Tro och erfarenhet". Begge bøkene er illustrert med Syster Siluanas vakre ikoner. Boka har to delar, først ein teologisk del der ho tek for seg  englane i Bibelhistorien, englar i andre religionar, om syndefallet og dei falne englane,om englanes natur, om englar og bøn, om verneenglar. Andre del av boka er meir erfaringsbasert og handlar om fire ulike personars møte med englar, dei meste kjente er helgenane pater Pio og Don Bosco. " Kunnskapen om änglar bygger nämligen dels på biblisk och dogmatisk grund, dels på männskliga erfarenheter."

I kapittelet "Vär inte rädda!" tek ho for seg  møte med englar, i vaken tilstand men og i draume som hos Jakob, Josef og Paulus. Dette er grenseoverskridande erfaringar  der mennesket vil fyllast med uro og angst, engelens først ord er difor nesten alltid "Ver ikkje redd" som til  både Maria og Sakarja. Englane er Guds bodberarar , dei stig ned for å tala til oss, deira bodskap vil alltid vera Evangeliets bodskap. Korleis møter vi dei , kva svarar vi ? Her kan vi ta både Maria og Paulus til hjelp.

"Sjå, eg er Herrens tenestekvinne. Lat det gå meg som du har sagt." (Luk.1;38)

"Og difor, kong Agrippa, har eg ikkje vore ulydig mot dette himmelske synet."

Både biskop Anders og Syster Siluana hjelper oss til å forstå og forhalda oss til englane i tråd med slik deim er framstilt i Bibelen!

                                  

                                 Sr. Siluanas vakre bok om englar (kan bestillast frå www.artos.se)

                                 Mine  ikoner og englar

Manhatten

 Manhatten, kanskje har vi alle ein relasjon til denne ikoniske bydelen i den byen kanskje flest menneske i verda  har høyrt om.- New York. Vi har vore der eit par gonger, men det brjar å bli lenge sidan sist, nærare bestemt i 2010. Det fristar med ein ny tur når pandemien er over ?

Interessa blussa opp igjen av fleire grunnar. Sist helg fann vi fram ein gammal DVD med Woody Allens romantiske komedie "Manhatten" frå 1979, innspelt i svart-kvitt i denne bydelen som så mange  har eit bilete av . Filmen fekk i si tid svært gode kritikkar og vart nominert til to Oscar prisar for kvinnelege birolle (Mariel Hemingway) og manus. Woody Allen spelar sjølv hovudrolla som i  mange av hans filmar, dessutan møter vi karakterar spelt av Diana Keaton, Michael Murphy, Meryl Streep og den unge Mariel Hemingway som hovudpersonens 17 årige kjæraste. Hovudpersonane er ei gruppe kvasi intelektuell personar på leiting etter meining i livet, ikkje minst kjærleikslivet.Det  går ikkje alltid som dei har tenkt. Det er humoristisk og fornøyeleg med ein bakgrunn av Mahanttens gater og ikkje minst George Gershwins musikk. Muiskk kjent frå mellom anna Rhapsody in Blue.

Og så for det andre les eg Håvard Rems reportasje serie i Dag og Tid om New York, byen og artistar som fekk sitt gjennombrot der, Billie Holiday, Bob Dylan og no sist Leonard Cohen. Poeten frå Montreal som kom til NewYork på sekstitalet  og vart oppdaga av John Hammond. Han hadde gjeve ut diktsamlingar tidlegare, men så i 1967 kom debutalbumet "Songs of Leonard Cohen" som vart ein stor suksess, kanskje uventa i ei tid der det politiske stod i sentrum, Cohen var låmælt, melankolsk  og stort sett ikkje-politisk. Han skriv  om New York , det vinterlege og kalde New York som i "Famous blue Raincoat":

Det er fire om morgonen

seint i desember

Eg skriv for å spørja deg

om det går betre

Det er kulde i New York

men eg likar å bu her

På Clinton Street høyrest

musikk heile kvelden.

Manhatten er ei øye, no knytt saman med resten abyen med mange bruer. Opphavelege var område prega av mange haugar, og navnet Manhatten blir tolka som ei skildring av dette landskapet. Haugane forsvann etter kvart til fordel for dei mange bygningane og dei 1,6 millionar menneska som bur der no. Men i Central Park, byens grøne lunge, finn ein enno restar av dette opprinnelege landskapet.

Kanskje var Leonard Cohen ikkje klårt politisk i sine tekstar, men av og til blir dei det, og av og til blir dei profetsiske som i "First We Take Manhatten" men den kjende linja:"Fyrst tek vi Manhatten, så tek vi Berlin."  Songen handlar om ein ung mann som vert radikalisert og endar som terrorist. Jennifer Warnes knyter teksten til ei terrorhandling i Berlin i 1986, men i september 2001 får songen på tragisk vis ei ny meining i og med  terroråtaket på Tvillingtårna 11. september det året. Denne hendinga som vi alle ser for oss og som fekk så katastrofale følgjer for så mange!

Så for det tredje, det katolske New York representert ved byens katolske katedral og erkebiskopen Kardinal Timothy Dolans.Hans fine preiker, humoristiske og folkelege vesen, hans små videosnuttar der han tek for seg liturgien, kyrkjeromet, kyrkjeåret og ein rundtur til folk og bygningar i det katolske New York. The Cathedral of Saint Patrick ligg på 460 Madison Avenue, ikkje så langt frå Central Park, Times Square og Rockefeller Center. Katedralen vart bygd på midten av 1800 talet etter initativ av byens første erkebiskop John Hughes. Katedralen vart opna i 1879, men bygd på etter det, mellom anna kapellet til Jomfru Maria som kom etter hundreårsskiftet. Katedralen er i klassisk gotisk stil og liknar på dei store europeiske katedralane, men omgjevnadane er så ulike der vi  finn katedralen klemt inne mellom Manhattens skyskraparar. Her er alter for ulike helgenar, sjølvsagt  Jomfru Maria, Josef og St. Patrick som katedralen er vigd til. Kanskje mest interessant  er "The shrine of Elisabeth Seton, the first Americab born saint."  Ho levde frå 1774 til 1821 og vart kanonisert i 1975. Ho var  grunnleggaren av  nonneordenen Sisters of Charity.

Eg var til messe der ein søndag ein søndag for omlag ti år sidan. Erkebiskop kardinal Timothy Dolan feira messa . Det var noko med stemninga der som gjorde sterkt inntrykk på meg. Kardinal Dolan var tydeligvis ein populær mann, det var mange som ville helsa på han under utgangsprosesjonen! Han er ein folkeleg og uhøgtidelege leiar for kyrkja i New York, eg ser han for meg for eit par dagar sidan saman med "fire-fighters" utanfor denne brannråka høgblokka i Bronx.

Dei siste åra har  ein kunna følgja St. Patricks daglege messer på Facebook eller Youtube, og dessutan kardinalens mange korte preiker og foredrag som er informative og "to the point".

Timothy Dolan    Intervju om Julefeiringa

 Små minne frå mi vitjing i "The Cathedral of Saint Patrick"

Epifani

 6. januar feirar vi Epifani til minne om dei tre vise menn frå Austerland som kom for å æra det nyfødde Jesusbarnet.  Dagen blir og kalla Herrens openberring . Epifani tyder på gresk openberring men kan og tyda soloppgang. Høgtida er eldre enn julefeiringa og i dei austlege kyrkjene blir jula framleis feira 6.januar. Festen har sitt opphav i Alexandria og var ein fest både for Jesu fødsel og dåp, bryllaupet i Kana vart også markert denne dagen. Vi feirar dei tre vismenn eller heilage tre kongar denne dagen. At dei var kongar eller vismenn står ikkje i evangelieteksten, heller ikke at dei var tre. Det greske ordet som vart nytta er magoi, magos i fleirtall. Det var eit ord som vart nytta om zoroastriske prestar i Persia, dei hadde innsikt i astrologi og drøymetyding. Tradisjonen seinare har forma forestillinga om at dei var tre vismenn eller kongar, dei har fått navn, Balthasar, Melchior og Casper, og ein har tenkt at dei kom frå tre ulike verdsdelar. Det siste blir eit fint bilete på at evangeliet skal ut til alle verdas folk. 

Mange dikt tek for seg Epifani, eg har tidlegare sistert George Mackay Browns dikt, her er eit av den norske diktaren Hans Henrik Holm(1896-1980)

Tre heilage kongar til Betlehem for

Ei stjørne sveiv gjennom øyde og kjos

mot Betlehem og Guds signande ljos.

Tri heilage kongar frå Austheim for

til den lisle i krybba med vyrdsame ord.

Av dei tvo med røykjeverk og rav

fekk han gåvur og offermod,

den tridje honom myrrha gav

med varselfargar om kross og blod.

Fjåg ved kvila Maria møy

breider yver sin nyføding høy.

Kring den bots-vigde sveiper ho lin;

gjislet bjart um lokkane skjin.

Januar

 Nyttår, inngangen til 2022. Januar  som han navnet etter den romerske guden Janus, som var gud for alle byrjing. Janus kjem  av det latinske ordet for dør, døra inn til det ny og ubrukte året. La oss be om at det verte bedre enn sist år !

Dei første dagane i januar er også viktige religiøst sett. 1. januar er ei høgtidsdag for "Guds heilage Mor Maria."  Ikkje så unaturleg at vi i juletida med fokus på inkarnasjonen feirar og ærar henne som gav sitt ja til engelen ni månadar tidlegare.

Antifoner for dagen:

" Å, underfulle bytte! Skaperen ble menneske, født av  en jomfru, for å gi oss del i sin guddom."

""Så høyt elsket Gud oss at han sendte sin Sønn, født av en kvinne, født under loven. Halleluja, Halleluja!"

"En kvist er runnen av Jesse fot, en stjerne gått opp av Jakob:Jomfruen har født vår Frelser. Vi lovsynger deg. vår Gud."

Dagen i dag , andre januar er minnedagen for dei kappadokiske fedre. Basilios den store,  hans ven Gregor av Nazianz, dessutan Basilios bror Gregor av Nyssa. Dei levde alle på 300 talet og var viktige teologar ikkje minst Basilios. Hans bidrag til læra om Treeiniga var viktig i samband med oppgjeret med den arianistiske vranglæra. Det var også ein fjerde person, søster til Basilios og Gregor, Den heilage Macrina.

Frå Gregor av Nyssas gravtale over venen Basilios:

"Noen bærer navnet etter sin far eller sin hjemby, etter sitt interessefelt eller sin yrkesaktivitet, men for oss var det viktigste og det største å være og å kalles kristne."

Og så for det tredje, det er dagen då den heilage Thérèse frå Liseux vart fødd for 148 år sidan  som den yngste av ni søsken. Alencon, andre januar 1873, ho vart døypt to dagar seinare i Notre Dame kyrkja i heimbyen, og  fekk navnet Marie-Francoise-Thérèse . Etter at mora Zelie døydde i 1877 flytte familien til Lisieux og difor kjenner vi henne som  Thérèse frå Liseux, klosterenavnet var Thérèse av Jesusbarnet og det heilage Andletet. Eg har skreve om henne mange gonger før og har nyleg skreve ein artikkel om kor viktig ho var  for Edith Piaf. Før kvar konsert ba Edith ho: "Thérèse , Je chant pour Toi" -  Thérèse - eg syng for deg ! ( meir om det seinare)

" Ved dette livets aften vil jeg tre frem for deg med tomme hender, for jeg vil ikke be deg Herre om å telle mine gjerninger. Alle våre rettferdige gjerninger er ufullkomne |i dine øyne. Jeg vil derfor ikle meg din egen  rettferdighet og av din kjærlighet få motta det å ei  deg i all evighet"