95 årsdag

Min far Edvard(Eddie) Thorup fylte 95 år i går 28. mars. Dagen vart feira på Rosendalstunet, sjukeheimen i Rosendal. Han er prega av sin høge alder, men er oppegåande med preikestol, har god matlyst og godt humør. Han har eit langt liv med allsidige interesser bak seg.  Heile sitt liv leste han mykje, historie, filosofi, teologi, politikk og skjønnlitteratur. Mykje nytta han i det han sjølv skreiv, avisinnlegg, kronikkar, talar av ymse slag ikkje minst mange 17. talar og gravtaler. Han skreiv dessutan andaktar til lokalt bruk og til framføring i NRK radio.  Eit jubileumsskrift om Kvinnherad kyrkje som vart gjeve ut til 700 års jubileet i 1956 stod han og bak, lenge hadde han ei fast spalte i lokalavisa Grenda der han delte dikt av norske forfattarar med lesarane.
Folkebiblioteket var og eit av hans interessefelt i mange år . Han var  sterkt engasjert i det kyrkjelege livet i heimbygda, i mange år var han med i soknerådet dels som leiar og dels som vanleg medlem. Til slutt må ein nevna hans innsats som søndagskulelærar   på 1950 og 60 talet, mange som i dag er godt vaksne minnest han frå denne tida. Saman med mi mor Johanna var han med på å skapa ein vakker hage rundt heimen i Rosendal. Bygda er omkransa av Hardangerfjorden og fjella Malmangernuten og Melderskin , begge visste dei  å setja pris på fjellturar til dei var over sytti år.
I bilete under ser vi han som ung mann i 1953. Eit liv går så fort og som Hans Børli skriv i "Junikveld": Den er så svinnende kort den stund vi mennesker er sammen."

I diktet "Å bli gammel"  skriv den same Hans Børli:

" Det er grått å bli gammel,
ubotelig og ensomt
som reveskabb.
Og det verste er at
du aldri klarer å slite over
den langtøyde navlestrengen
som binder deg til dine unge år.

Plutselig kan du gripe deg i
å springe barføtt i graset
og hoppe i kåte sprett
over barndommens muntre vårbekker
skjønt du i virkeligheten sitter på en stein
og støtter haken til krokstaven
og kjenner slitasjegikta rive i
gamle, stabbetunge bein."

Poetica:Saint Patrick`s Day

17.mars feirar ein St. Patricks dag til minne om Irlands apostel og skytshelgen Den heilage Patrick som levde frå omlag 385 til 461. 17. mars skal vera dødsdagen hans. Dagen er ein viktig både religiøs og folkeleg festdag både i Irland og andre stadar i vera der irske immigrantar har slege seg ned.
Trekløver er ein symbol både for Irland og Den Heilage Patrick. Det blir sagt at han nytta trekløveren som eit bilete på Treeininga når han forkynte kristendomen i den keltiske verda.

Saint Patrick`s Day

Eg står tidleg opp 
og kler meg i grønne sletter                                                                                                                                                      og kler meg i grønne sletter
eg kler meg i hav og bølgjer
i klipper, skjer og bratte berg
så kler eg meg i regn og mørke skyer
til sist i himmel blå og solgongsbris

framom meg
bak meg
ved sida mi
over meg
under meg
inni meg

Kven kler meg no i miskunn og glede ?
  

Poetica:faste

Faste

Askeonsdag:

å ro over mørk og stille sjø

der åretaka bryt tunn isskorpe

og hendene er valne under sluddbygene

Påskemorgon:

å gli inn mot ein ukjent våg

leggja til og fortøya

i det morgonsola bryt gjennom disen

Silence

"Då sette han i og banna og sverja:" Eg kjenner ikkje denne mannen." Straks gol hanen. Då kom Peter i hug det Jesus hadde sagt til han: "Før hanen  gjel, skal du fornekta meg tre gonger." Og han gjekk ut og gret sårt."  (Matt. 26.74-75)

"Presten satte foten på fumie`n. Morgensolen flommet inn.Og langt borte gol en hane."
(Shusaku Endo: Taus himmel, kapittel 8 )

Romanen "Taus himmel" av japanske Shusaku Endo (1923-96) kom ut i 1966, norsk utgåve i 1971. Då boka kom ut førte ho til ein stor debatt omkring religion og kultur i forfattarens heimland. Filmskapar Martin Scorsese som sjølv tenkte å bli prest og i mange av filmane sine tek opp religiøse spørsmål, vart grepe av Shusaku Endos historie og planla i fleire tiår å laga ein film med utgangspunkt i denne boka. I fjor kom så dette storslåtte dramaet  med tittelen "Silence", i hovudrollene Andrew Garfield som fader Sebastiao Rodrigues, Adam Driver som fader Francisco Garrupe og Liam Neeson som fader Ferreira. Filmen føl nokså detaljert kronologien i boka som eg las første gong for snart førti år sidan, og på ny no etter å ha sett filmen. Boka gjorde sterkt inntrykk første gong eg las henne ,og enno meir no med dei filmatiske bilete på netthinna og i lys av lengre livserfaring. "Taus himmel"/"Silence" handlar om dei store spørsmål i tilveret, om tru og tvil, om martyrium og fornekting, og ikkje minst om misjon og kulturkollisjon. Sjølv om dette foregår på 1600 talet er det likevel dagsaktuelt.

Den historiske bakgrunnen er eit Japan der portugisiske jesuitt misjonærar kom i land på byrjinga av 1600 talet, og der det i løpet av få tiår vart fleire hundretusen kristne. Kristendomen vart først sett på med velvilje av styresmaktene, men etter kvart som kyrkja ekspanderte vart det ein aukande uro for korleis dette vil påverka det japanske samfunnet. Enden på visa vart omfattande forføljingar av dei kristne med brutal tortur og massakrar. Når Shusaku Endos historie byrjar er kristendomen på sterkt vikande front og berre fattige bønder og fiskarar praktiserar religionen i løyndom. Fader Ferreira er ein høgt respektert teolog og misjonær som har arbeidd i Japan i fleire tiår, men heime i Portugal har dei ikkje høyrt frå han på lang tid, og det går rykte om at han er fråfallen.  Fader Rodrigues og fader Garrupe   avgjer at dei vil leggja ut på den farefulle reisa til Japan for om mogleg  å oppspora          
fader Ferreira. Dei reiser via koloniane Goa og Macao, i Macao treff dei den fråfalne japanaren Kichijiro som blir ein gjennomgangsfigur vidare i forteljinga. Vel framme i Japan får dei kontakt med japanske kristne som trass i forfølgingar framleis praktiserar den kristne trua, Dei blir vitne til brutal tortur og smertefull henrettingar, og her er det dei blir konfrontert med det første store dilemmaet: fører dei portugisiske prestane sitt nærver berre til større liding for dei japanske kristne ?

For å testa om ein japanar er kristen nyttar styresmaktene ein såkalla fumie (tråkkebilete), eit bilete av Kristus og Maria som vert lagt på bakken, den kristne blir så oppfordra til å håna Kristus ved å tråkka på bilete. Den før omtala Kichijiro tråkkar på bilete og vart frigjeven, medan slektningane hans stod i mot og vart brende på bålet. Han angrar men sviktar på nytt gong etter gong, og han ender til slutt med å  angje fader Rodrigues. Kichijiro er på alle måtar ein feig og motbydeleg person, fader Rodrigues føler ein sterk motvilje mot mannen, men høyre hans skiftemål og så gjer hans seg følgjande tanke som og blir eit sentralt tema i boka og filmen: "Men Kristus døde ikke for de gode og de vakre. Det er lett nok å dø for de gode og de vakre; det vanskelige er å dø for de elendige og de fordervede - det får jeg nå plutselig en akutt fornemmelse av."  

Martyriet har gjennom store delar å kristendomens historie blitt framheva som eit ideal, vi såg det nyleg i Libya der dei koptiske mennene  som vart henretta av IS roleg gjekk døden i møte med Kristi navn på leppene. Slektningane fortalde kor stolte dei var over at dei stod i mot og heldt fast ved Kristus like inn i døden. Men kva  med dei svake, dei som ikkje held ut torturen slik som Kichijiro, døydde ikkje Kristus også for dei ?  Og kanskje var der likevel ein større styrke, for til slutt når fader Rodrigues har falle frå, viser det seg at Kichijiro framleis ber ein kristen medaljong rundt halsen, det blir oppdaga og han blir ført bort. " Kristus ønsket å frelse selv en Judas. Hvis ikke, ville han aldri ha gjort ham til en av sine disipler." skriv Shusaku Endo.

Tittelen "Taus himmel" /"Silence henspeglar på fader Rodrigues opplevinga av den tause Gud. Han får ikkje svar på sine spørsmål og sin tvil stilt overfor liding og meiningslaus død. "Og i likhet med sjøen var også Gud taus. Han var taus fremdeles."  Men når han blir stilt overfor det spørsmålet om det er rett å fornedra Kristus for å berga andre menneske er ikkje Gud lenger taus. Fader Rodrigues  får det umenneskelege valget enten å sjå på at andre kristne blir torturert til døde ,eller sjølv håna Kristus ved å trø på fumien. Der og då opplever han at Kristus- bilete på bronseplata talar til han:" Tråkk ! Tråkk! Jeg vet bedre enn noen hvor vondt det gjør i foten din. Tråkk! Jeg ble født  til verden for å bli tråkket på av menneskene. For å dele menneskenes lidelser, var det jeg bar mitt kors."  Det er den fornedra og lidande Kristus som talar til han, Kristus som lir for alle ikkje bare dei sterke og vakre, men kanskje mest for dei svake og stygge, dei som syndar, sviktar og gjev etter, Dette er Jesajas Kristus: " Han var forakta, forlaten av menneske, ein mann av smerte, kjend med sjukdom, ein dei løyner andlete for, vi rekna han ikkje for noko." ( Jes.53.3)

Shusaku Endo går her inn i kjernen av evangeliet, og kanskje det som sterkast skil kristendomen frå alle andre religionar, tankesystem og ideologiar. Men det er ikkje utan personleg smerte han ber fram denne bodskapen.  Han er japanar og katolikk, katolisismen fekk han med frå mora. Han held fast ved katolisismen heile livet, men lever med  kontrasten mellom japansk og vestleg tankegang. Det er japanske blod som strøymer gjennom årene hans, å bli kristen er som å få overført blod med ein framand blodtype kommenterar han ein plass.
Japan  er ei hemgemyr, seier fader Ferreira, uansett  kva slags spirer du planter vil røttene etter kvart rotna. Kan kristendomen få fotfeste i Japan blir det sentrale spørsmålet. Den japanske "inkvisitoren" Inoue kjem med  ei likning for å illustrera det japanske synet: ein mann har fire konkubiner som stadig trettar, til slutt blir han lei og kastar alle fire ut av huset, endeleg får han fred.
Fader Rodrigues forstår ikkje med det same og Inoue forklårar at mannen er Japan, dei fire konkubinene er Portugal, Spania, England og Nederland. Enkelte anmeldarar har funne den religiøse tematikken uinteressant, dei har forstått fint lite! "Silence" innheld mange lag av tema, om  enkelte  av dei religiøse problemstillingane  kanskje ikkje interesserar  ale i publikum, burde den dagsaktuelle tematikken omkring  møte mellom ulike kulturar, religionar og språk gjera det !

" This is not the sort of film you like or don`t like. It`s a film that you experience and live with"
(konklusjonen i ei amerikansk filmanmelding)

Verden fram til i går

Dei fleste av oss tek det moderne høgteknologisk samfunnet som ein sjølvfølgje, og få tenkjer på at slik har det vore bare ei veldig kort tid av menneskas historie. Vi levde som jeger-samler folk fram til jordbruksrevolusjonen for ti til tolv tusen år sidan, og mange held fram med å leva som tradisjonelle samfunn like opp til vår tid.
Jared Diamond (f.1937) er professor ved California universitetet og ein svært tverrfagleg orientert forskar og forfattar, med kompetanse både på antropologi, evolusjonsbiologi, ornitologi og geografi. Mange kjenner han frå boka "Våpen, pest og stål" som kom på norsk for ein del år tilbake. "Verden fram til i går"( The World Until Yesterday) med undertittelen " Hva kan vi lære av tradisjonelle samfunn". Diamond tek oss her med på ei spennande reise til folkegrupper som har levd på tradisjonelt vis til heilt nyleg, så nyleg at han sjølv i sitt forskningsarbeid har fått møta desse folkegruppene, hovudsakleg på Ny-Guinea. Det er naturleg nok dermed også ei reise i vår eiga fortid, til det som var livet til forfedrene våre gjennom titusenvis av år.
Diamond går systematisk til verks og tek for seg alt frå religion, språk, helse og oppfostring av barn til konfliktar og stammekrigar. Stammekrig er følsomt tema, men det viser seg at valdelege samanstøyt og drap var regelen heller enn unntaket, og valdeleg død var langt vanlegare i tradisjonelle samfunn enn sjølv i dagens storbyar. Dagleg livet har med få unntak vorte fredelegare for dei fleste av oss, noko som og er blitt framheva av professor Steven Pinker.(The better Angels og our Nature 2011)
Noko som gjer sterkt inntrykk er korleis tradisjonelle nomadiske stammesamfunn har handsame spebarn og gamle. Brutalt men ikkje ulogisk når ein tenkjer på at dei bar alt med seg frå leirstad til leirstad. Når den gamle ikkje lenger var istand til å halda følgje med flokken var det vanlegaste å la dei bli att på den siste leirstaden, enkelte folkegrupper tok direkte livet av dei gamle (jmfr. norrønt ættestupet). Barn vart tradisjonelt amma til dei var minst tre år og dermed blei  intervallet til neste graviditet 3-4 år, barnet var då istand til gå sjølv med resten av gruppa. Vart mora gravid og fødde før dette ville ho ikkje vera istand til å bera med seg både eit spebarn og ein 2-3 åring, og spebarnet vart då enten drept eller forsømt slik at det døydde. Ved overgang til jord brukssamfunn forandra dette seg drastisk, intervallet mellom fødslar gjekk ned og fødselstalet opp, men vi fekk smittsomme epidemiar som tok livet av mange spebarn.
Så fekk vi den gradvise utviklinga dei siste ti tusen åra fram til det høgteknologiske samfunnet vi har i dag, ei utvikling som som etterkvart har gått med eksponensiell fart. Men denne utviklinga gjeld ikkje alle, like til i dag har det eksistert samfunn som har levd på same måte som alle gjorde fram til jordbruksrevolusjonen, vi finne desse samfunna i det indre av Amazonas, på Ny Guinea og enkelte afrikanske stammesamfunn. Desse folka møter det moderne samfunnet og tek eit steg på titusen år i løpet av ein generasjon. Eit eksperiment som ofte har vist seg å gå galt ikkje minst helsemessig. Dei stammefolka Diamond møter vel likevel  den moderne livsstilen når dei får valget, det er tryggare, meir komfortabelt, ei kvinne frå Ny-Guinea framhevar anonymiteten ved livet i USA kontra stammesamfunnet. Men dei tapar noko på vegen, som ein afrikanar uttrykkjer det:" Livet i Afrika er materielt fattig og sosialt/følelsesmessig rikt, men livet i USA er materielt rikt men sosialt/følelsesmessig fattig." Vi er gjennom  hundre tusen år tilpassa til eit liv i små grupper der alle kjenner alle, møte med det moderne, anonyme storsamfunnet kan derfor opplevast emosjonelt skremmande for mange. Men dei fleste av oss er likevel i stand til å tilpassa oss og ta til oss det verda rund byd oss, ja vi er og istand til å vera kreative og by verda på det vi sjølv skaper. Kanskje er det akkurat denne evna som har gjort oss i stand til å spreia oss over heile jordkloden? Mange andre menneskegrupper tapte dette kapplaupet !

Har vi noko å læra av dei tradisjonelle samfunna spør Jared Diamond. Vi har alt vore inne på det sosiale/emosjonelle, det å vera knytta til ei gruppe der alle deler  alt med alle. Eit anna tema er kosthald, stammefolk har tradisjonelt hatt eit sukker og saltfattig kosthald, ved overgang til moderne vestleg kosthald utviklar dei livsstilsjukdomar i ekstrem grad.Her har vi mykje å læra. Menneska i tradisjonelle samfunn har stort sett tala fleire språk og forstått enno fleire, moderne forskning har vist at det er ein fordel for barn å vera to språklege. Religion har ein sentral plass i alle tradisjonelle samfunn, og då religion som ein felles ritus ikke som eit individuelt trusspørsmål. Religionen gjev svar på dei grunnleggjande spørsmål i tilveret, hjelper til å handtera vanskeleg og skremmande situasjonar, gjev ei meining i møtet med sjukdom og død. Religion har primært sin funksjon i ein sosial kontekst, religion knyter oss til Gud men vel så mykje til våre medvandrarar i denne merkeleg verda!
Jared Diamond har  med sine store kunnskapar og evne til å popularisera komplekse tema lukkast med å gje oss innsikt i andre fagområde enn våre eigne og dermed og ei større forståing av kva det er å vera menneske.

                                                               Landsby på Ny-Guinea