Snublesteinar - aldri gløyme

I går 26. november var det 77 år sidan transportsskipet Donau la ut frå Oslo med 532 norske jødar ombord, 302 menn, 188 kvinner, 42 barn.  Ytterlegare 26 jødar vart deportert med skipet Monte Rosa. Skipa gjekk til Stettin i Polen der tog førte jødane vidare til Auschwitz. Året etter vart fleire jødar sendt til utryddingsleirane, totalt 772 personar. Dei fleste vart sendt rett i gasskammera og berre 34 overlevde. Den siste overlevande  Samuel Steinmann døydde i 2015 91 år gammal.

Aldri  gløyme ! Denne mørke novemberdagen må vi ikkje gløyma , heller ikkje dagen for Krystallnatta 9. november. Dei siste åra har det blitt lagt ned minnesteinar, såkalla snublesteinar, med navn og årstall til dei døde. Dei er blitt lagt ned i gata framom huset der den som minnast budde fram til norsk politi henta vedkommande desse novemberdagane i 1942. Ein fin måte å minnast dei døde.
I følge jødisk tradisjon døyr ein to gonger, den dagen hjarta ditt slår sitt siste slag, og den dagen nokon seier navnet ditt for siste gong!

First words

USA  er ikkje bare våpenkultur eller ukultur, merkelege utspel frå politikarar og materialisme. Det er og eit land med kunst, musikk og litteratur, ikkje minst det siste. Poesien har stått sterkt i USA like frå Emily Dickinson og Walt Whitmans tid  til vår tids mange dyktige poetar. Ein av dei er Joyce  Sutphen (f. 1949) som eg nyleg  vart tipsa om av ein kjenning i Minnesota. Joyce Sutphen vaks opp på ein farm i Minnesota, ho studerte litteratur  med ein doktorgrad i renessanse drama og har det meste av livet undervist i litteraturhistorie. Ho debuterte med "Straight out of view" i 1995, og har seinare gjeve ut ei rad diktsamlingar. Nyleg vart ho utnemd til "Poet laureate" i Minnesota, ein slags offisiell ærestittel.

Eg les "First Words" frå 2010, ei vakker lita bok med poetiske skildringar av oppvekst og familie.
" The poems are warm and generous, playful and inventive, personal and transcendent" står det i ei bokmelding, og eg kan slutta meg til det.

On the way to the Farm I think of My Sister

There's a different highway now
coming across different fields
west of the old double lane.

Once you're on it, you don't have to stop
for anything, except congestion in July
when everyone else is heading

North. You'd like it: driving at 80 mph
with the music forty years past when
you left the planet ... but no more

gasoline at 29 cents a gallon! No more
Beatles (John and George—both dead),

no more cows in the stanchions, no more hay
in the barn. Otherwise, everything is
pretty much the way you remember it.

The Aunts

I like it when they get together
and talk in voices that sound
like apple trees and grape vines,

and some of them wear hats
and go to Arizona in the winter,
and they all like to play cards.

They will always be the ones
who say “It is time to go now,”
even as we linger at the door,

or stand by the waiting cars, they
remember someone—an uncle we
never knew—and sigh, all

of them together, like wind
in the oak trees behind the farm
where they grew up—a place

I remember—especially
the hen house and the soft
clucking that filled the sunlit yard.

Novembermorgon

Av og til vender eg tilbake til den  finlandssvenske forfattaren Edith Södergran (1892 -1923).  Ho levde så kort, men såg så klårt. Edith Södergran blir rekna som sentral i den tidlege lyriske modernismen. I dag 17. november passar det med diktet "Novembermorgon" skreve i oktober 1922

De första flingorna föllo.
Där vågorna skrivit sin runskrift i flodbäddens sand
vi andäktigt gingo. Och stranden sade till mig:
Se här har di vandrat som barn och jag är alltid densamma.
Och alen som står vid vattnet är alltid densamma.
Säg var har du vandrat i främmande land och lärt dig stympareseder?
Och vad har du vunnit? Alls ingenting.

På denna mark skola dina fötter träda,
här är din trollkrets, från alarnas hängen
kommer dig visshet och gåtornas svar.
Och du skall prisa Gud som låter dig stå i sitt tempel
bland träden och stenarna.
Och du skall prisa Gud som låtit fjällen falla
från dina ögon.
All fåfäng visdom kan du akta ringa,
ty nu är tallen och ljungen dina lärare.
Tag hit de falska profeterna, de böcker som ljuga,
vi tända i dälden vid vattnet ett lustigt fladdrande bål.

(Oktober 1922)

Den gode døden

Den gode døden ?

Vårt Land har nyleg hatt fokus på døden både i bokmeldingar og intervju.
Professor i filosofi Henrik Holm og professor i teologi Knut Ruyter sit ved
dødsleie til gamle foreldre og opplever det vanskelege og meiningslause i denne
situasjonen. Ruyter erfarer at overbehandling dreg dødsprosessen unødig ut og
tek til orde for at aktiv dødshjelp kan vera akseptabelt.

Dette fekk meg til å reflektera over min eigen reaksjon då min far nyleg døydde.
Han var i sitt 98 år, etter fem år som sjukeheimspasient var han redusert både
mentalt og kroppsleg, det var lenge sidan vi kunne føra ein samtale med han.
Døden kom fredeleg og forventa,og eg opplevde dødsprosessen god og meiningsfylt.
Eg kan naturlegvis ikkje setja meg inn i andres subjektive oppleving i møte med
døden, men stiller likevel spørsmålet kva som er grunnen til at eg opplever min
fars død som ei god og verdig avslutning på eit langt liv ?
Er det avdi eg i mitt yrkesliv har sett mange døyande ,eg veit kva som skjer,
her dukkar det ikkje opp noko nytt og skremmande ?
Er det avdi vi var forbi alle spørsmål og svar og i fellesskap rundt den døyande
kunne akseptera og rolege gje slepp på han ?
Er det avdi vi opplevde at eit nytt lite barnebarn/oldebarn kom inn i livet
nesten samstundes med at han gjekk ut av det, og dermed gav oss ei erfaring av
eit grenselaust mysterium ?
Er det i takksemd for at vi fekk behalda han så lenge, og takka vera moderne
kirurgi ikkje møtte døden for 25 år sidan ?
Er det avdi eg står i ein andeleg tradisjon som strekk seg frå profeten Elias på
Karmelberget, via Teresa og Johannes til karmelsøstrene i Tromsø og med vesle
Therese frå Lisieux kan seia: «Eg døyr ikkje eg går inn til livet».
Eller er det rett og slett slik at dei fleste i Norge i dag døyr «den gode
døden» ? I dag døyr dei fleste i Norge på sjukeheimar(over 50%) oftast langt opp
i åra, ofte både kroppsleg og mentalt sterkt svekka. Dødsprosessen strekk seg
over år, og kan opplevast meiningslaus slik dei to eg nevner i innleiinga gjev
uttrykk for. Men kva er alternativet ?

Det er lett å romantisera tidlegare tiders død heime i si eiga seng omgjeven av
storfamilien og heile nabolaget ? Slik er det Sigrid Undset skildrar Lavrans død
i Kristin Lavransdatter. Lavrans ligg på dødsleie og tek farvel med alle medan
hans siste gjestebod blir stelt istand rundt han.

« Han talet muntert og hjertelig med alle, kvinner og menn, ringe og rike, unge
og gamle, takket for deres vennskap, bad om deres forbønn for sin sjel, og Gud
la oss finnes på gledens dag!»

Kanskje var det slik av og til, men
vel så ofte var døden brå og brutal, ofte valdeleg. Barn og unge vart ramma i
ein grad vi i dag ikkje kan førestilla oss, og det er ikkje lenge sidan, vi
treng ikkje gå heilt tilbake til tida for tuberkulose, kolera og pest! Det
kollektive minnet er svært kort !
Eg vil gje eit par døme på kva eg legg i dette. Unge foreldre på 1980 talet var
engstelege, dei var engstelege for krybbedød, dei var engstelege for smittsam
hjernehinnebetennelse og for ulukker. I 1985 vart 145 spebarn brutalt reve bort
i krybbedød, i 2015 var dette redusert til 9 ! I 1975-87 var det 250-350
tilfelle av smittsam hjernehinnebetennelse årleg i 2017 18 ! I 1970 vart totalt
560 menneske drept i trafikken,av dei omlag 100 barn, i 2017 var dette redusert
til 107 av dei 4 barn !
Omlag 200 barn og unge får kreft kvart år, i 1970 overlevde 10 % ,i dag over 80
% ! For eit par tiår sidan vart mange familiefedre i 40-50 års alderen brått
reve bort av hjerteinfarkt, i dag dramatisk redusert. Død av hjertekar sjukdomar
har samla sett vist ein sterk nedgang like frå 1980 talet. Narkotikadødsfall har
og vist svak nedgang dei siste året, spesielt i Oslo.
Dessverre tek enno omlag 500 livet av seg årleg, men samla sett tapar den «vonde
døden» terreng for «den gode døden». «Den gode døden»: å døy etter eit langt
liv, svekka og klar for den siste reisa.

Vi kan vona at den dagen vi får gå inn til «det uskapte lyset», gamle og
«mette av dage», og kan gleda oss over alle dei barn og unge som likevel fekk
leva!

Mange tek i dag til orde for eutanasi,aktiv dødshjelp eller sjølvalt død om ein
vil. Eg vil ta til orde for det motsatte av eutanasi, ikke filosofisk og
abstrakt men konkret og kvantifiserbart, nemleg dei titusenvis av helsepersonell
som på sjukehus, i heimesjukepleien men framfor alt på 950 sjukeheimar gjer det
dei kan for at den døyande og dei pårørande skal oppleva den siste tida verdig
og god.