Analfabeten - om å skriva på fransk

 Går det an å bli forfattar med eit anna språk enn morsmålet? Eller vil ein for alltid vera ein slags analfabet slik den ungarnsk- franske forfattaren Agota Kristof ( 1935 - 2011) uttrykkjer det. Samuel Beckett klarte det, og Milan Kundera! For begge glei det franske språket tilsynelatande så lett og uanstrengt ( rett nok skreiv Kundera dei første bøkene på tsjekkisk og fekk dei oversatt til fransk, men etterkvart tileigna han seg det franske språket betre og betre).Ungarnske  Agota Kristof kjem som  flyktning til fransk talande Sveits i 1956 og slit med språket. Ho som lærte å lesa som fireåring og leste alt ho kom over, kjenner seg brått som ein analfabet.

“ Jeg vet at jeg aldri vil skrive fransk slik som forfatterne som er født franske, men jeg skal skrive det slik jeg kan, som best jeg kan. Jeg har ikke valgt dette språket. Det ble påtvunget meg av skjebnen, av tilfeldighetene, av omstendighetene. Å skrive  på fransk er noe jeg er nødt til. Det er en utfordring. En analfabets utfordring.

Ho klarer seg likevel bra, ho lærer å tala fransk, det går seinare å læra å lesa og skriva, men også det går seg til og ho skriv tekstar som blir publisert. Hennar gjennombrot kjem med” Tvillingenes dagbok”  som kjem i mange opplag og vert omsett til ei rekkje språk. Likevel føl denne kjensla av å vera analfabet henne. Hennar vesle sjølvbiografi får også tittelen : L´Analphabete - Analfabeten.Er det avdi morsmålet går tapt, og eit anna språk tek plassen som morsmålet skulle hatt. Er morsmålet så tett knytta til heile vår identitet som menneske?

“ Jeg har snakket fransk i over tretti år, jeg har skrevet det i tjue, men jeg kan det fortsatt ikke. Jeg snakker ikke feilfritt, og jeg kan bare skrive det ved hjelp av ordbøker som jeg slår opp i stadig vekk.

Det er derfor jeg også kaller fransk et fiendespråk. Det er enda en grunn til det, og det er den alvorligste:Dette språket er i ferd med å ta livet av morsmålet mitt.”

Agota Kristof kom som flyktning frå ei europeisk land i ei tid der det ikkje var  stor pågang av flyktningar til europeiske land. Ho vart teke vel imot, fekk jobb, bustad og barnehageplass nesten med det same. Seinare gjorde ho karriere som forfattar, og må ytre sett ha klart seg svært bra. Dei fleste av dagens flyktningar  har det langt vanskelegare, men ho set likevel på noko som må vera ei felles oppleving når ein blir reve opp frå det kjente og tvinga inn i ein ny røyndom, ein ny identitet, eit nytt språk. Det blir ei slags sorgkjensle som føl ein vidare i livet slik det gjorde for Agota Krystof.

Sangen om Bernadette

 Eg les om igjen “Sangen om Bernadette” av den østerriske forfattaren Franz Werfel(1890- 1945). Boka om Bernadette Soubirous som Jomfru Maria viste seg for i 1858 gjorde eit sterkt inntrykk då eg las henne for første gong for over førti år sidan. Historia om Bernadette kjenner eg godt og boka gjer framleis inntrykk, romanforma gjer at ein kjem så nær innpå desse hendingane i ein liten provinsby i Frankrike som skulle få så stor innverknad på ettertida. Då får det heller vera med den noko gammalmodige omsetjinga frå 1947! Kvifor skreiv Franz Werfel denne boka som er så katolsk i innhaldet, sjølv var han av jødisk opphav? Rett nok skal han ha karakterisert seg sjølv som “katolikk med jødisk hjerne”! Franz Werfel var fødd i Praha, men budde det meste av livet i Wien før han like før krigen flykta til USA der han døydde i 1945.Han utgav fleire diktsamlingar, men er best kjent som romanforfattar. Hans mest kjente verk er “ Dei førti dagane på Musa Dagh” som handlar om armenaranes fridomskamp, og verka til å setja fokus på Tyrkias brutale folkemord i 1915! I 1938 måtte han sjølv flykta frå det som etterkvart vart nazistanes folkemord på europeiske jødar. Han kom seg etterkvart over Atlanterhavet og i tryggleik i Los Angeles der han skreiv “ Sangen om Bernadette “ som kom ut i 1941. Bakgrunnen for dette bokprosjektet finn vi i Franz Werfel flukt frå nazismen, i juni 1940 var han i Sør-Frankrike, og måtte flykta vidare. Det var då han vart teke i mot og fekk hjelp i Lourdes der han og  kona ( Alma, enka etter Gustav Mahler) oppheldt seg i fleire veker.

Han skriv om dette:” Det var en tid full av angst. Men for meg ble det også en betydningsfull tid, for jeg lærte å kjenne den vidunderlige historien om piken Bernadette Soubirous og om de mirakuløse helbredelsene i Lourdes. En dag avla jeg i min store nød et løfte. Skulle jeg bli ført ut av denne fortvilte stilling og nå Amerikas reddende kyst, da - sverget jeg - ville jeg , som det første jeg gjorde, før alt annet arbeid, synge sangen om Bernadette så godt som jeg kunne.”

Han heldt sitt løfte og resultatet er denne romanen som trass i at det er fiksjonen nokså korrekt føl hendingane Lourdes  frå Jomfru Maria viste seg første gong for Bernadette 11. februar 1858 fram til ho vart kanonisert 8.desember 1933 av pave Pius XI. I dette siste kapittelet er det skildringa av “ barnet Bouhouhorts”  som vart ein av dei første som på mirakuløst vist vart lækt som lite barn i Lourdes, som grip sterkast.. No er han ein gammal mann, og har får sitt livs oppleving i dene høgtidelege sermonien i Roma. Han er den einaste tilstades som har møtt Bernadette i levande live.

Lourdes er i dag eit av verdas viktigaste pilegrimsmål. Mange sjuk og lidande kjem i von om å bli friske. Mange hevdar å ha blitt friske eller iallfall betre, men bare 67 tilfelle er formelt godkjent som mirakel av Kyrkja. Men kanskje er det slik Franz Werfel  let ein av personane i boka uttrykkja: “ Og enda meget oftere enn sykdommen blir fortvilelsen helbredet."

,

Heilag gjentaking

 « Den hellige gjentakelse» er eit omgrep eg kom over i ein av Wilfrid Stinissen ocd sine bøker, han har sjølv henta omgrepet frå Ylva Eggehorn. Omgrepet kan kjennast uvant, men eg opplever umiddelbart at det gjev meining. Stinissen refererar såvel til « The Cloud of Unknowing» frå 1300 talet som Thomas Merton og den ortodokse tradisjonen med den såkalla Jesusbøna. I protestantisk tradisjon har det tradisjonelt vore skepsis til alt som smaker av vanekristendom med vekt på ytre former og stadig gjentaking av bøner som i tidebønene og Rosenkransen Alternativet blir då ei meir direkte og spontant uttrykksform  som talar til det emosjonelle, men og til det rasjonelle og fornuftsprega. Begge deler kan påverkast av ytre faktorar, dei sterke kjenslene avtek,intellektet vert utfordra av filosofiske argument mot sanninga i religionen. Vanen som ikkje er så avhengig av kjensler og rasjonalitet held lengre, den sit i kroppen som når vi knelar og gjer krossteiknet, i talen når vi gjentek Ave Maria med dei små perlene på Rosenkransen, i både kropp og tale når vi i fellesskap ber tidebønene! Det er det vi kan kalla « Den heilage gjentakinga». Litt etter litt veks vi inn i dette og det blir ein integrert del av både kropp og sinn, noko som ikkje så lett let seg forstyrra av stormar utanfrå.

Wilfrid Stinissen refererar til den ortodokse Jesusbøna, « Herre Jesus Kristus miskunn deg over meg ein syndar» eller ein kortare versjon. Ein gjentek bøna i takt med pusten, først regelbunde med ord men etterkvart søkk bøna nedover til hjarta, og blir eitt med hjarteslaga. Stinissen siterar den  ortodokse teologen Sofrony som seier at den stadige gjentakinga leiar til stilla og  dermed til kontemplativ bøn. Langt frå alle når fram til det kontemplative stadiet, vi vert så lett avleia og ukonsentrerte, vi er ikkje uthaldande nok. Kanskje er det då vi treng vanen å støtta oss på, det som vi kan oppgradera og med rette karakterisera som «Den heilage gjentakinga».

Til mor

 Eg sit med mitt signerte eksemplar av Helge Torvunds siste bok « Til mor». Det er ei djupt personleg bok der forfattaren skildrar oppveksten på Jæren på 1950-60 talet. Utgongspunktet og det tekstane sirklar rundt er hans eiga mor, dels er det som ein dialog med henne som døydde for over førti år sidan, dels er det gjennkjennelege skildringar av kvardag og fest i etterkrigsåra. Mora var heimeverande husmor som dei fleste på denne tida, det var det som vert kalla husmoras glansperiode, ei tid som ikkje er så langt tilbake men likevel kjennest veldig fjern i vår tids perspektiv. Det var ei rolegare tid, ei tid med meir menneskeleg tempo, ei tid « før det vart for mykje av alt».

Skildringa startar i det stille i ein ordlaus dialog når forfattaren som barn sit saman med mora og ser ut på mørkre og stjernehimmelen. Ein situasjon som fyller mange av oss ( kanskje fleire på 1950 talet enn i dag)  med undring og spørsmål om meininga med det heile. « Og så såg me begge ut. Og så sa du, stillferdig , at det hende at du, når du sat slik og kikka opp i verdsrommet, lurte på kva me eigentleg gjorde her nede, kva me skulle her.Eg visste ikkje kva eg skulle svara. For ein gongs skyld.» Kanskje svara han ikkje då men først seinare i bøkene sine, i poesien sin?

Med dette utgongspunktet fører Torvund oss gjennom små og store hendingar, mest daglegdagse, i oppveksten og barneåra. Uhell og meistring, gleda over nye sko og klede, teikneserieblad og bøker, og ikkje minst spenninga og gleda ved julehøgtida. Og sentralt i det heile desse mødrene som alltid er tilstades, « dei var alltid-menneske for oss» som han skriv i eit dikt.

Vi kan alle få assosisjonar til det som ligg bak oss, brått er det der gjerne utløyst av sanseinntrykk, av ei lukt eller ein kjent melodi. « Den litt bittersøte lukta av tomatplantene i drivhusa der du sendte meg for å kjøpa ein pose halvstore mogne tomater.» Det kan kjennast godt men og som eit stort tomrom etter det og dei som er borte for alltid. « Du etterlet deg eit smertefullt tomrom som eg alltid sidan har bore med meg.»     Det er sjølvsagt også ei stor eksistensiell einsemd i dette, det er ei bittersøt vemodskjensle men det er og takksemd! Eg opplever at denne vakre vesle boka primært handlar om takksemd! Takksemd over gode minne, over omsorg og kjærleik og over alt dei etterlet oss, dei som gjekk føre oss og rydda stiar.

Av og til

stig smilet ditt

fram i minnet

slik bordet

ennå er varmt

der tekoppen stod